ΣΚΕΨΕΙΣ

20/12/2023

Η Υπευθυνότητα της Γραφής
Ποια η υπευθυνότητα του συγγραφέα γι’αυτά που γράφει; Και ποια του αναγνώστη γι’αυτά που διαβάζει;

 

Στις τηλεοπτικές παιδικές σειρές δεν υπάρχει πραγματική βία. Ακόμα κι αν δείχνουν πολεμιστές που μάχονται τέρατα, δεν φαίνεται αίμα, δεν φαίνονται τραυματισμοί. Μπορεί να δεις μόνο κάποιον να βάζει τρικλοποδιά σε κάποιον άλλο με ένα μαστίγιο, ή να τον σπρώχνει και να τον ρίχνει σ’έναν γκρεμό, ή κάτι παρόμοιο. Ακόμα και τα γρονθοκοπήματα και οι κλοτσιές αποφεύγονται, ή παρουσιάζονται με τρόπο που είναι καταφανώς εξωφρενικός ή παραμυθένιος (όπως στο Masters of the Universe με τον He-Man).

Είχα διαβάσει κάπου, μάλιστα, σ’ένα παλιό, ρετρό περιοδικό, ότι στις παιδικές σειρές είχαν εντολή οι δημιουργοί να μη δείχνουν βίαια πράγματα που ένα παιδί θα μπορούσε να αντιγράψει. Δεν επιτρεπόταν, για παράδειγμα, να δείξουν κάποιον που βάζει τρικλοποδιά σε έναν εχθρό, γιατί υπάρχει πιθανότητα ένα παιδί να το κάνει αυτό στην αδελφή του. Αλλά επιτρεπόταν να δείξουν ένα τέρας να σηκώνει έναν πελώριο βράχο και να τον εκτοξεύει, γιατί αυτό δεν μπορεί ένα παιδί να το αντιγράψει και να το κάνει!

Μοιάζει λιγάκι αστείο, έτσι;

Από τη μια, μπορείς να πεις ότι έχει κάποια βάση αυτή η διάθεση για προφύλαξη των ανηλίκων. Από την άλλη, μπορείς να πεις ότι υποθέτουμε πως τα παιδιά μας είναι ανόητα, ή πως δεν μπορούν να ξεχωρίσουν την πραγματικότητα από τη φαντασία. Όταν συνέχεια κρύβεις τα άσχημα από κάποιον, πώς αυτός θα αποκτήσει ποτέ δική του κρίση και υπευθυνότητα; Σε όλες αυτές τις σειρές, ένας μαχητής με σπαθί το έχει το σπαθί σαν μπαστούνι· ποτέ δεν το χρησιμοποιεί σαν κοπτικό εργαλείο εναντίον αντιπάλων. Πάντα βρίσκει κάποια άλλη χρήση γι’αυτό. Τα παιδιά κινδυνεύουν να νομίσουν ότι το σπαθί δεν μπορεί να σε κόψει και να αιμορραγήσεις. Είναι αυτό σωστό; Ίσως ώς ένα σημείο να έχει κάποια βάση, όπως είπα και πριν, αλλά δεν είμαι και τόσο σίγουρος ότι είναι σωστό.

Το θέμα είναι πως απαιτείται υπευθυνότητα από τους δημιουργούς των παιδικών τηλεοπτικών σειρών ώστε να αποκρύπτουν κάποια «επικίνδυνα» πράγματα από τα παιδιά.

Το ίδιο, πολλές φορές, «απαιτείται» (όχι τυχαία εντός εισαγωγικών) και από τους συγγραφείς γενικά, όχι μόνο των παιδικών βιβλίων. Στα παιδικά βιβλία, το απαιτείται δεν θα έπρεπε να είναι μέσα σε εισαγωγικά. Εκεί απαιτείται κανονικά. Βίαιο ή ερωτικό περιεχόμενο, προφανώς, δεν επιτρέπεται σε παιδικά βιβλία.

Ακόμα όμως και στα βιβλία που δεν είναι παιδικά, συχνά λέμε ότι ο συγγραφέας πρέπει να έχει μια υπευθυνότητα γι’αυτά που γράφει. Δηλαδή, πρέπει να σκέφτεται τι αντίκτυπο μπορεί αυτά να έχουν στον αναγνώστη του και στην κοινωνία. Αν ο συγγραφέας γράφει ερωτικές σκηνές μεταξύ τριών ατόμων, μήπως έτσι ωθεί τους αναγνώστες του στην ασέλγεια; Αν γράφει πολύ βίαιες σκηνές, μήπως έτσι τους ωθεί προς τη βία, ή τους κάνει να θεωρούν τη βία κάτι το συνηθισμένο; Αν γράφει για έναν ήρωα που του αρέσει να σκοτώνει ανθρώπους και αυτός ο ήρωας είναι ο πρωταγωνιστής του και βγαίνει κερδισμένος στο τέλος, τι αντίκτυπο έχει κάτι τέτοιο; Δεν είναι σαν να μας λέει ότι είναι εντάξει να μας αρέσει η βία και να κάνουμε βίαια πράγματα; Ή, αν ο συγγραφέας παρουσιάζει τους ομοφυλόφιλους με πολύ άσχημο τρόπο μέσα στο βιβλίο του, αυτό μήπως δημιουργεί μια εχθρική τάση μέσα στην κοινωνία προς τους ΛΟΑΤΚΙ (όπως είναι της μόδας να τους λένε σήμερα);

Όλα αυτά – και πολύ περισσότερα ακόμα – θα πρέπει ο συγγραφέας να τα έχει υπόψη του; Θα πρέπει να σκέφτεται κάτι προτού το γράψει; Κι όταν λέω «να σκέφτεται», το εννοώ πάντα σε σχέση με το πώς θα μπορούσε να επηρεάσει την κοινωνία.

Είναι πολλοί που πιστεύουν ότι οι συγγραφείς (λογοτεχνίας, μάλιστα) μπορούν να επηρεάσουν την κοινωνία υποσυνείδητα, γι’αυτό κιόλας ορισμένοι συγγραφείς έχουν υποστηριχθεί ακόμα και από πολιτικές ομάδες ή μυστικές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, πριν από μερικά χρόνια είχα βγει στα φόρα ότι, ανάμεσα σε άλλους συγγραφείς, η CIA υποστήριζε και τον Hemingway επειδή, με τα γραφόμενά του, εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους κάπως. (Ψάξτε το στις Επιλογές μου· το είχα συμπεριλάβει παλιά και ίσως το link να λειτουργεί ακόμα.)

Όπως είπα και για τις τηλεοπτικές σειρές, ίσως αυτό να έχει κάποια βάση. Ίσως, ώς ένα βαθμό, οι συγγραφείς λογοτεχνίας να επηρεάζουν την κοινωνία.

Αλλά πόσο μεγάλος είναι αυτός ο βαθμός; αναρωτιέμαι.

Πραγματικά δεν νομίζω ότι είναι και πολύ μεγάλος, ειδικά στις μέρες μας που υπάρχουν τόσα οπτικοακουστικά μέσα για να σε επηρεάσουν πολύ περισσότερο.

Ωστόσο, ακόμα και σήμερα μιλάμε συχνά για υπευθυνότητα του συγγραφέα σχετικά με όσα γράφει. Και αυτό μπορεί να φτάσει μέχρι και στα όρια του αστείου, όπως: Γράφεις τέτοια ξετσίπωτα πράγματα; Ντροπή σου! Τι θα έλεγε η μάνα σου; Ή σε υπερβολές όπως: Ωθούν τους νέους προς τον σατανισμό και μακριά από τη θρησκεία!

Εκείνο που συνήθως αγνοούν είναι ότι, τουλάχιστον στους ενήλικες, το θέμα με την υπευθυνότητα δεν είναι μονομερές. Είναι διμερές. Δεν έχει υπευθυνότητα μόνο αυτός που παρουσιάζει κάτι, αλλά έχεις υπευθυνότητα κι εσύ που το λαμβάνεις. Αν διαβάσεις για έναν δολοφόνο σ’ένα μυθιστόρημα και μετά πας και σκοτώσεις άνθρωπο, μάλλον εσύ φταις, όχι ο μυθιστοριογράφος. Αν διαβάσεις για μια ηρωίδα που, παρότι παντρεμένη, αλλάζει συνέχεια εραστές και προσπαθήσεις να το κάνεις κι εσύ, πάλι η υπευθυνότητα είναι δική σου, όχι του συγγραφέα. Ο συγγραφέας απλώς γράφει για ένα φανταστικό πρόσωπο· δεν σου δίνει οδηγίες για το πώς να ζήσεις τη ζωή σου.

Ακόμα και αυτά που λέγονται για τις κοινωνικές ομάδες μού φαίνονται αρκετά υπερβολικά. Ότι αν, για παράδειγμα, γράψεις ένα βιβλίο με κακούς μαύρους, ή αν τους αποκαλείς «μαύρους διάβολους» μες στο βιβλίο, όπως έκανε ο R. E. Howard μερικές φορές, αυτό σημαίνει υποχρεωτικά ότι προσπαθείς να δημιουργήσεις ρατσισμό, ή να τον ενισχύσεις. Ίσως και να είναι έτσι. Ίσως. Αλλά μπορεί και να μην είναι. Μπορεί απλά να γράφεις μια ιστορία.

Και δεν θα μπορούσες να γράψεις μια άλλη ιστορία; Ίσως και να μπορούσες. Γιατί, όμως, κάποιες ιστορίες να αποκλείονται; Γιατί να «απαγορεύονται»; Δεν είναι αυτό χαζό; Δεν είναι ανώμαλο;

Πολλές φορές, τα «απαγορευμένα» θέματα έχουν περισσότερο ενδιαφέρον από τα μη «απαγορευμένα» θέμα. Κι αυτό ισχύει επειδή συνήθως, όταν γράφουμε φανταστικές ιστορίες, γράφουμε για καταστάσεις έκρυθμες. Γράφουμε για καταστάσεις που είναι πολύ έντονες, το λιγότερο. Δεν γράφουμε για συνηθισμένα πράγματα. Οι φανταστικές ιστορίες πρέπει να έχουν κάποιο ενδιαφέρον, κάτι που να μας κεντρίζει, και ως συγγραφείς και ως αναγνώστες.

Αν αρχίσεις ως συγγραφέας να σκέφτεσαι πώς μπορεί να επηρεάσουν τον αναγνώστη αυτά που γράφεις, τότε θ’αρχίσεις να αποκλείεις τη μια ιδέα μετά την άλλη. Γιατί, αν το καλοσκεφτείς, τα πάντα είναι επικίνδυνα ώς ένα βαθμό. Αν πεις ότι πρέπει να γράψεις μια ιστορία που δεν μπορεί να ωθήσει κάποιον στη βία, ούτε στην ασέλγεια, ούτε στον «σατανισμό» (ό,τι κι αν είν’ αυτό, τέλος πάντων), ούτε μπορεί να τον στρέψει εναντίον κάποιων ομάδων, ούτε μπορεί να τον κάνει να μη σέβεται το περιβάλλον, ούτε, ούτε, ούτε... Τότε, στο τέλος, θα γράψεις ένα πελώριο Ούτε, και αυτό θα είναι. Game Over. Book Over.

Δεν έχει πλάκα να σκέφτεσαι έτσι ως συγγραφέας. Είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να σκοτώσεις όλη σου τη δημιουργικότητα.

Αλλά και ως αναγνώστης τι θέλεις να διαβάζεις; (Και το λέω αυτό ως αναγνώστης κι εγώ, όχι ως συγγραφέας.) Τα ίδια και τα ίδια βαρετά, «επιτρεπόμενα» πράγματα; Θα αυτοκτονήσεις από την ανία. Δε θέλεις, κάθε φορά που διαβάζεις, να βλέπεις μια καινούργια ιστορία, κάτι διαφορετικό και περίεργο; Κάτι που σε κεντρίζει και σε μαγνητίζει και σε μαγεύει; Δεν έχει σημασία αν το θεωρείς καλό· σημασία έχει αν πιστεύεις ότι έχει μια κάποια αισθητική αξία που σε ευχαριστεί ψυχικά. Ή, απλά, που έχει πλάκα.

Πολλά από αυτά που διαβάζουμε (ή βλέπουμε σε ταινίες και τα λοιπά) δεν είναι ανάγκη να τα θεωρούμε σωστά ή να τα ασπαζόμαστε προσωπικά για να μας αρέσουν αισθητικά.

Το ίδιο ισχύει και για τους συγγραφείς. Δεν είναι ανάγκη να γράφεις για κάτι που θεωρείς σωστό για να σου αρέσει αισθητικά ή απλά να σε διασκεδάζει.

Εκείνο που νομίζω – όταν μιλάμε για κοινό που είναι ενήλικες, τουλάχιστον – είναι ότι κάποιοι δεν μπορούν να κάνουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην αισθητική αξία που έχει κάτι και στην πολιτικοκοινωνική αξία που μπορεί δυνητικά να έχει. Μπορεί να διαβάσουν μια ιστορία του R. E. Howard με τον Conan και να πουν: Βιαιότητες· ένας κόσμος όπου μόνο με το σπαθί υπερισχύει ο δυνατότερος. Αίσχος! Απάνθρωπο και αντικοινωνικό... Και χάνουν έτσι όλη τη μαγεία της περιπετειώδους αφήγησης, σε έναν κόσμο που, ναι, είναι βάρβαρος, είναι άγριος, αλλά αυτό έχει μια αισθητική αξία από μόνο του, ειδικά αν είναι γραμμένο με το σωστό ύφος. Σε ταξιδεύει και σε σαγηνεύει. Δεν το διαβάζεις για το πώς να ζήσεις τη ζωή σου.

Δε νομίζω ότι οι συγγραφείς πρέπει να περιορίζονται από την «υπευθυνότητα», ειδικά όταν απευθύνονται σε ενήλικες. Γιατί, αν περιορίζονται έτσι, στο τέλος καταλήγουμε να διαβάζουμε ιστορίες χωρίς κανένα ενδιαφέρον, καμία έμπνευση, καμία μαγεία. Ιστορίες που θυμίζουν φυλλάδιο κοινωνικών φρονημάτων.

Ακόμα και στις περιπτώσεις που το βιβλίο, ή και η τηλεοπτική σειρά, απευθύνεται σε μικρές ηλικίες, προσωπικά θα ήμουν διστακτικός να βάλω τόσους πολλούς περιορισμούς. Ναι μεν τα παιδιά είναι πιο ευάλωτα και δεν μπορεί να ειπωθεί ότι πρέπει εκείνα να έχουν απόλυτη υπευθυνότητα· όμως, από την άλλη, και η υπερβολική προφύλαξη ίσως να κάνει κακό. Δηλαδή, δεν πρέπει να ξέρει ένα παιδί ότι αν χτυπήσεις κάποιον με μια λεπίδα θα τον τραυματίσεις; Αν ξέρει ότι θα τον τραυματίσεις, και ότι αυτό είναι πολύ σοβαρό, θα πάει να το κάνει στον αδελφό του; Δεν το πιστεύω.

Για τους ενήλικες, πάντως, η υπευθυνότητα σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να επιβαρύνει τον συγγραφέα. Δεν γράφεται έτσι η καλή λογοτεχνία. Σκεφτείτε μόνο πόσα καλά βιβλία έχουν γραφτεί από ανθρώπους που ήταν περίεργοι και ακραίοι και παρουσίαζαν ιδέες που δεν θεωρούνταν «πρέπουσες».

---