ΣΚΕΨΕΙΣ

7/12/2022

Περί Γραφής: Το Νόημα της Παραγράφου
Το παλιό ερώτημα: πού αλλάζουμε παράγραφο

 

Πού αλλάζουμε παράγραφο; Πού είναι σωστό και πού είναι λάθος; Δεν υπάρχει κανένας που να μπορεί να απαντήσει σ’αυτό· κι αν κάποιος ισχυρίζεται ότι μπορεί, λέει ψέματα ή είναι παραπλανημένος.

Εκείνο που μαθαίνουμε στο σχολείο για τις παραγράφους, και εκείνο που γράφουν πολλά συντακτικά, είναι ότι παράγραφο αλλάζεις εκεί όπου αλλάζει το νόημα. Το πού αλλάζει το νόημα, όμως, μπορεί να είναι μια υποκειμενική υπόθεση τεραστίων διαστάσεων.

Οι Αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν σημεία στίξης, ούτε παραγράφους. Αυτά άρχισαν να τα βάζουν οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί. Η παράγραφος, αρχικά, ήταν μια γραμμή πλάι στο κείμενο (εξ ου και παρα-γραφος) που το χώριζε σε ενότητες. Διαβάστε αυτό το πολύ ενδιαφέρον άρθρο για τις παραγράφους.

Σήμερα, βέβαια – και εδώ και πολλά χρόνια – αυτό δεν ισχύει. Δεν βάζουμε καμιά γραμμή πλάι στο κείμενο για να το χωρίσουμε σε ενότητες. Η μέθοδος αυτή είναι «βαρβαρική». Όμως, όπως είπα, μαθαίνουμε ότι αλλάζεις παράγραφο εκεί όπου αλλάζει το νόημα (και τι διάολο είναι το «νόημα», ρε παιδιά;). Οπότε – και δεν ξέρω αν η εμπειρία μου είναι ίδια με άλλων, ειδικά νεότερων – καταλήγουμε σε μια κατάσταση όπου χωρίζεις το κείμενο σε παραγράφους αλλά και σε σημεία που απλά «ξεκινάς σε καινούργια γραμμή» μέσα στην παράγραφο.

Η παράγραφος, όμως, δεν είναι απλώς αλλαγή γραμμής: είναι αλλαγή γραμμής και κενό στην αρχή της γραμμής. Αυτό συμβαίνει για έναν πολύ καλό λόγο: γιατί μπορεί η γραμμή να τελειώνει ακριβώς επάνω στην άκρη της σελίδας. Τότε, αν η νέα γραμμή αρχίζει ακριβώς εκεί όπου αρχίζει η αντικρινή άκρη της σελίδας (χωρίς ένα μικρό κενό μπροστά), πώς ξέρεις ότι έχεις αλλάξει παράγραφο; Μπορεί να νομίσεις ότι δεν έχει αλλάξει η παράγραφος.

Αν, όμως, η παράγραφος, όπως μας λένε στο σχολείο, είναι κάτι που το αλλάζεις περίπου όπως αλλάζεις ενότητα, τότε χρειάζεσαι και περιπτώσεις που απλώς αλλάζεις γραμμή (χωρίς κενό στην αρχή της) μέσα στην παράγραφο: ένα είδος «υποπαραγράφου», δηλαδή, που μπορεί να προκαλέσει σύγχυση σχετικά με το αν έχει γίνει αλλαγή ή όχι.

Αυτό είναι, προφανώς, λάθος – γιατί δεν είναι πρακτικό, εκτός των άλλων – και, αν ακόμα χρησιμοποιείται στο σχολείο, σταματάς να το χρησιμοποιείς μόλις τελειώσεις το σχολείο. Κανείς δεν το χρησιμοποιεί σε άρθρα ή στη λογοτεχνία. Το έχω δει να χρησιμοποιείται μόνο (για λόγους ύφους και ιδιαιτερότητας, υποθέτω) από μία συγγραφέα που λέγεται Nicola Barker, στο βιβλίο Darkmans (το οποίο, παρεμπιπτόντως, δεν έχω διαβάσει ακόμα – του έχω ρίξει μόνο μια ματιά – και χρόνια θέλω να το διαβάσω).

Πάντως, αυτό το είδος «υποπαραγράφου», εκτός αν το κάνεις για ύφος, δεν πρέπει να το χρησιμοποιείς, γιατί το μόνο που κερδίζεις είναι να προκαλείς σύγχυση. Υποθέτω πως ξεκίνησε να χρησιμοποιείται επειδή κάπως έπρεπε να δικαιολογήσουν ότι ο διάλογος κάθε φορά ξεκινά σε καινούργια σειρά. Στη σύγχρονη λογοτεχνία, όμως, ο διάλογος απλώς κάθε φορά ξεκινά σε καινούργια παράγραφο.

Σήμερα, αλλαγή γραμμής δεν υφίσταται χωρίς αλλαγή παραγράφου, ούτε στην αρθρογραφία ούτε στη λογοτεχνία. (Στο διαδίκτυο, στις σελίδες HTML είθισται να υπάρχει κενό ανάμεσα στις παραγράφους, για να ξεχωρίζουν, αντί να έχουμε κενό στην αρχή της σειράς· αλλά, αν θέλεις, μπορείς κι αυτό να το φτιάξεις με λίγη CSS.)

Το βασικό ερώτημα, όμως, παραμένει: Πού αλλάζουμε παράγραφο; Υπάρχει κανένας «κανόνας» (εντός ή εκτός εισαγωγικών);

Σας ανέφερα ήδη έναν «κανόνα» (ναι, εντός εισαγωγικών): αλλάζεις παράγραφο εκεί που ξεκινά ο διάλογος, δηλαδή κάθε φορά που μιλά άλλος χαρακτήρας μέσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο.

Αλλά κι αυτό είναι σχετικό. Υπάρχουν περιπτώσεις που μπορεί να μην το κάνεις, για να δείξεις ότι γίνεται βαβούρα και όλοι μιλάνε «ο ένας πάνω στον άλλο».

Πάντως, αν θέλετε έναν «κανόνα» για το πού αλλάζουμε παράγραφο, αυτός είναι ο μόνος που μπορώ να σκεφτώ. Δεν υφίσταται άλλος.

Σίγουρα το «αλλάζουμε παράγραφο εκεί που αλλάζει το νόημα» δεν ισχύει. Ούτε, φυσικά, ισχύει ότι η κάθε παράγραφος είναι μια ενότητα. Σε καμία περίπτωση δεν ισχύει αυτό το τελευταίο: ξεχάστε το.

Η παράγραφος είναι, ουσιαστικά, ακόμα ένα σημείο στίξης.

Σημείο στίξης;

Ναι, φυσικά. Τι άλλο θα μπορούσε να ήταν; Είναι ένα σημείο στίξης ισχυρότερο από την τελεία. Γι’αυτό κιόλας μπορεί να δεις μια παράγραφο να αποτελείται από μία μόνο λέξη.

Έτσι.

Καταλαβαίνεις; Παράγραφο μπορείς να χωρίσεις ακόμα κι εκεί που θέλεις να τονίσεις κάτι· δεν είναι ανάγκη να αλλάζει το νόημα μέσα στο κείμενο, ή να θέλεις να πεις κάτι άλλο.

Δεν υπάρχουν κανόνες για να αλλάζεις παράγραφο. Υπάρχουν μόνο λόγοι για να αλλάζεις παράγραφο. Και οι λόγοι είναι, ουσιαστικά, άπειροι· αλλά θα αναφέρω ορισμένους, για να παίρνετε ιδέες.

Μπορείς να αλλάξεις παράγραφο επειδή αλλάζει το νόημα, επειδή θες να πεις κάτι άλλο, τελείως διαφορετικό.

Μπορείς να αλλάξεις παράγραφο επειδή θέλεις να τονίσεις κάτι – ακόμα και μία λέξη μόνο.

Μπορείς να αλλάξεις παράγραφο επειδή αυτή η παράγραφος που γράφεις έχει πια γίνει τεράστια και σου φαίνεται ότι κάπου πρέπει να «σπάσει».

Μπορείς να μην αλλάξεις παράγραφο αλλά να γράψεις μια γιγάντια παράγραφο για να δώσεις μια αίσθηση συνεχόμενης ροής και έλλειψης διακοπής.

Μπορεί να μη χωρίζεις καθόλου παραγράφους για τον ίδιο λόγο: να γράψεις ένα βιβλίο «μονοκοπανιά», η μία πρόταση μετά την άλλη, αδιάκοπα.

Μπορεί να χωρίζεις πολλές παραγράφους, κάθε λίγο, για να δώσεις μια αίσθηση αμεσότητας και δράσης. Ορισμένες φορές αυτό χρησιμοποιείται όταν κάποιος γράφει μάχες που θέλει να τις κάνει έτσι πιο αγωνιώδεις.

Μπορεί να αλλάξεις παράγραφο για να δείξεις αλλαγή οπτικής γωνίας ή προοπτικής.

Μπορεί να αλλάξεις παράγραφο επειδή, από περιγραφή, περνάς σε σκέψεις. Δηλαδή, περιγράφεις, πχ, ένα τοπίο και μετά, αλλάζοντας παράγραφο, γράφεις τις σκέψεις ενός χαρακτήρα για αυτό το τοπίο.

Τίποτα από τα παραπάνω δεν είναι κανόνας. Ούτε είναι «σωστά». Είναι σωστά μόνο ανάλογα με το τι γράφεις. Μπορεί να ταιριάζουν ή μπορεί και να μην ταιριάζουν. Εξαρτάται.

Δεν υπάρχει απάντηση στο ερώτημα «Πού αλλάζεις παράγραφο;» Είναι διαισθητικό θέμα. Αλλάζεις εκεί που νομίζεις ότι πρέπει να αλλάξεις. Αλλά φρόντισε πρώτα να έχεις καταλάβει τι κάνει η παράγραφος μέσα στο κείμενο. Παρατήρησε διάφορα κείμενα και δες πώς χρησιμοποιούν την παράγραφο. Αναρωτήσου πώς θα μπορούσαν να ήταν γραμμένα χωρίζοντας τις παραγράφους αλλιώς. Πώς θα σου φαίνονταν τότε; Θα ήταν πιο σωστά, πιο λάθος; Θα έδιναν άλλη αίσθηση;

Η παράγραφος είναι από τα σημαντικότερα σημεία στίξης. Σημαντικότερο, ίσως, και από την τελεία, ή, τουλάχιστον, στο ίδιο επίπεδο. Η παράγραφος είναι και συντακτικό και σχολιαστικό σημείο στίξης συγχρόνως (όπως και άλλα σημεία στίξης, άλλωστε).

Αν, ενώ γράφεις, βρεθείς σε κάποιο σημείο του κειμένου και αναρωτιέσαι Να αλλάξω παράγραφο εδώ; τότε η απάντηση, κατά πάσα πιθανότητα, είναι Ναι. Αφού κάτι γαργαλάει το μυαλό σου εκεί, μάλλον κάποια αλλαγή χρειάζεται. Αυτή είναι και η «αλλαγή νοήματος».

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---