ΣΚΕΨΕΙΣ

26/5/2020

Περί Γραφής: Αναδρομή στο Παρελθόν
Γράφοντας ιστορίες παράλληλες

 

Σε ένα παλιότερο άρθρο είχα γράψει για τη σημαντικότητα του παρελθόντος των λογοτεχνικών χαρακτήρων. Ακόμα κι όταν δεν γίνονται άμεσες αναφορές στο παρελθόν ενός χαρακτήρα, είχα γράψει σ’εκείνο το άρθρο, είναι καλύτερα όταν εσύ, ως συγγραφέας, ξέρεις το παρελθόν του, γιατί αναπόφευκτα αυτό προσδίδει μια αληθοφάνεια στην αφήγηση.

Εδώ δεν θα αναφερθώ στο ίδιο πράγμα. Θα αναφερθώ στο πώς μπορείς να χρησιμοποιήσεις το παρελθόν ενός χαρακτήρα ενεργά μέσα στην αφήγηση. Και λέω «ενεργά» για να το διαχωρίσω από το «παθητικά». Το παθητικό είναι κάτι που μπορεί μεν να υπάρχει και να παίζει ρόλο – ακόμα και σημαντικό ρόλο, ίσως – αλλά χωρίς να δρα τώρα. Το ενεργό δρα τώρα. Παρότι είναι παρελθόν, είναι σχεδόν σαν να είναι παρόν. Και έχει την ίδια βαρύτητα. Μάλιστα, σε τέτοιου είδους αφηγήσεις, μπορεί τα γεγονότα του παρελθόντος να θεωρηθούν ακόμα και πιο σημαντικά από αυτά του παρόντος.

Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα τέτοιας χρήσης του παρελθόντος των χαρακτήρων δεν είναι από τη λογοτεχνία, αλλά από την τηλεοπτική σειρά Lost, όπου σε κάθε επεισόδιο, εκτός από τα γεγονότα του παρόντος, παρουσιάζονται και κάποια γεγονότα από το παρελθόν ενός χαρακτήρα. Και τα παρελθοντικά γεγονότα, συχνά, μοιάζουν πολύ σημαντικότερα από τα παροντικά.

Στο θέαμα δεν υπάρχουν και πολλοί τρόποι για να δείξεις τα γεγονότα του παρελθόντος (ή ίσως εγώ να μη μπορώ να σκεφτώ πολλούς επειδή δεν είμαι σκηνοθέτης)· απλά τα δείχνεις στην οθόνη και αυτό είναι. Τι άλλο να κάνεις;

Στη λογοτεχνία δεν ισχύει το ίδιο. Υπάρχουν πολλές μέθοδοι για να παρουσιάσεις γεγονότα από το παρελθόν των χαρακτήρων έτσι ώστε το παρελθόν να δημιουργεί από μόνο του μια αφήγηση που είναι παράλληλη ως προς την παροντική.

Για παράδειγμα, γράφεις ένα βιβλίο που διαδραματίζεται σε μια αυτοκρατορία η οποία βρίσκεται στα όρια της διάλυσης (ναι, αρκετά κλισέ πλέον, το ξέρω). Ο χαρακτήρας σου, οπότε, είναι ένας ευγενής που οδηγεί έναν στρατό στα σύνορα της αυτοκρατορίας για να αντιμετωπίσει μια εισβολή σε περιοχές που είναι τελείως κατεστραμμένες. Αυτή είναι η παροντική αφήγηση. Αλλά, συγχρόνως, περιλαμβάνεις και μια άλλη, παράπλευρη αφήγηση που είναι από το παρελθόν του εν λόγω ευγενή και μας δείχνει πώς γνώρισε τη σύζυγό του και πώς ήταν η αυτοκρατορία πριν από μερικά χρόνια – πριν από την αρχή της αποσύνθεσης. Αυτή η παράπλευρη αφήγηση δεν γίνεται με απλές αναφορές, αλλά ακριβώς όπως η παροντική αφήγηση, και έχει την ίδια βαρύτητα μέσα στην ιστορία.

Το ερώτημα είναι πώς μπορείς να γράψεις μια παράπλευρη παρελθοντική αφήγηση. Οι τρόποι που αναφέρω παρακάτω προφανώς δεν είναι εξαντλητικοί· μπορεί κάποιος να σκεφτεί και κάτι άλλο, ή μια παραλλαγή τους. Αυτό εννοείται. Ποτέ μην περιορίζεις τη φαντασία ή τη δημιουργικότητά σου από όσα σού λένε. Αυτά που αναφέρω παρακάτω, λοιπόν, μπορείς να τα δεις είτε ως τεχνικές είτε ως εναύσματα για να φτιάξεις τα δικά σου μοντέλα. Πολλά, μάλιστα, μπορείς να τα συνδυάσεις και αναμεταξύ τους με διάφορους τρόπους. Πάντα να πειραματίζεσαι. Ποτέ μην αφήνεις τη λογοτεχνία να γίνεται κάτι το διαδικαστικό και το βαρετό.

*

Άλλο Κεφάλαιο: Σύμφωνα με αυτή την απλή τεχνική, η παρελθοντική αφήγηση παρουσιάζεται πάντα σε άλλο κεφάλαιο, ποτέ στο ίδιο κεφάλαιο με την παροντική. Και συνήθως τα κεφάλαια πάνε εναλλάξ: κεφάλαιο ένα, παροντική αφήγηση· κεφάλαιο δύο, παρελθοντική αφήγηση· κεφάλαιο τρία, παροντική αφήγηση· κ.ο.κ. Αυτό, όμως, δεν είναι απαραίτητο: μπορεί να γίνεται και οτιδήποτε άλλο. Μπορεί να έχεις ένα κεφάλαιο παρελθοντικής αφήγησης ανά τρία κεφάλαια παροντικής, ή ακόμα και το αντίστροφο – δηλαδή, τα κεφάλαια της παρελθοντικής αφήγησης να είναι περισσότερα από αυτά της παροντικής. Εκείνο που πρέπει να έχεις υπόψη είναι ότι κάπως πρέπει να διαχωρίζεις τα μεν από τα δε, ώστε ο αναγνώστης να ξέρει αμέσως πότε η αφήγηση είναι παροντική ή παρελθοντική (εκτός αν εσκεμμένα θες να είσαι ασαφής για κάποιο καλλιτεχνικό λόγο). Αυτός ο διαχωρισμός μπορεί να επιτευχθεί, κατά πρώτον, με μια χρονολογία στην αρχή κάθε κεφαλαίο. Πχ, αν τα μισά κεφάλαια έχουν χρονολογία «Μήνας της Αλεπούς, 2007» και τα άλλα μισά έχουν χρονολογία «Μήνας του Αετού, 2005», τότε αμέσως καταλαβαίνουμε ότι αυτά του 2005 είναι τα παρελθοντικά. Ωστόσο, αυτός δεν είναι ο μόνος τρόπος για να κάνεις τον διαχωρισμό. Διάβασε παρακάτω και κάνε συνδυασμούς με τις μεθόδους που αναφέρονται για να δεις πόσοι άλλοι πιθανοί τρόποι διαχωρισμού μπορεί να υπάρξουν (πχ, αλλαγή προσώπου, αλλαγή χρόνου, οπτικά σημάδια).

Διακοπή: Η τεχνική της Διακοπής δεν απαιτεί αλλαγή κεφαλαίου· απαιτεί απλώς να αφήσεις κενό ανάμεσα στις παραγράφους (είτε βάζοντας έναν αστερίσκο εκεί είτε όχι, αναλόγως το γούστο σου). Πρέπει, όμως, να έχεις μια καλή μέθοδο διαχωρισμού της παροντικής αφήγησης από την παρελθοντική, αλλιώς οι πιθανότητες να προκληθεί σύγχυση είναι μεγαλύτερες από όταν αλλάζεις κεφάλαιο, όπου το χώρισμα είναι πιο έντονο. Μπορείς κι εδώ να χρησιμοποιήσεις μια χρονολογία, φυσικά, ή μια από τις άλλες τεχνικές που αναφέρονται παρακάτω, αναλόγως την περίπτωση. Το πλεονέκτημα τού να βάζεις την παρελθοντική αφήγηση μέσα στην παροντική, σε αντίθεση με το να αλλάζεις κεφάλαιο για την καθεμία, είναι ότι δεν σπας τη ροή της ιστορίας και ότι μπορείς πιθανώς να κάνεις και ορισμένα αφηγηματικά κόλπα παράπλευρης σύγκρισης της παρελθοντικής αφήγησης με την παροντική καθώς και οι δύο διαδραματίζονται τώρα. Για παράδειγμα, στο παρελθόν κάποιος χαρακτήρας μαθαίνει τι σημαίνει ένα παράξενο σύμβολο και μετά, μέσα στο ίδιο κεφάλαιο, ύστερα από το κενό ανάμεσα στις παραγράφους, ο χαρακτήρας συναντά πάλι το ίδιο σύμβολο στο παρόν. Και μπορείς να συνεχίσεις να κάνεις τέτοιους παραλληλισμούς μέχρι να τελειώσει το κεφάλαιο. (Είναι, ουσιαστικά, αυτό που γίνεται και στο Lost σε πολλές περιπτώσεις.)

Χωρίς Διακοπή: Γράφεις την παρελθοντική αφήγηση χωρίς να διακόπτεις την παροντική, χωρίς δηλαδή να αφήνεις κενό ανάμεσα στις παραγράφους ή να αλλάζεις κεφάλαιο. Μα, αυτό δεν θα είναι τρομερά μπερδεμένο; Όχι απαραίτητα. Εξαρτάται από το πώς διαχωρίζεις την παροντική από την παρελθοντική αφήγηση. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να το επιτύχεις, στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι αλλάζοντας τον αφηγηματικό χρόνο – πχ, από Ενεστώτα σε Αόριστο. Αλλά αναφέρομαι σε αυτό, και σε άλλα, παρακάτω. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις διάφορες τεχνικές για να κάνεις τον αναγνώστη να καταλαβαίνει ότι τώρα γράφουμε την ιστορία από το παρελθόν, και τώρα πάλι γράφουμε την παροντική αφήγηση.

Οπτικά Σημάδια: Η αλλαγή ανάμεσα σε παροντική και παρελθοντική αφήγηση γίνεται φανερή από κάποιο οπτικό σημάδι. Ένα παράδειγμα είναι ότι μπορεί να αλλάζει το περιθώριο της σελίδας από τ’αριστερά. Ένα άλλο παράδειγμα είναι ότι η παρελθοντική αφήγηση μπορεί να είναι γραμμένη εξολοκλήρου με πλάγια γράμματα. Επίσης, μπορείς να χρησιμοποιήσεις παρενθέσεις, για τις οποίες έγραψα ένα άρθρο πρόσφατα. Μπορεί η παρελθοντική αφήγηση να κλείνεται μέσα σε παρενθέσεις. Ακόμα και τη γραμματοσειρά μπορείς να αλλάζεις, ή το χρώμα των γραμμάτων – αν και αυτό το τελευταίο πραγματικά δεν θα το πρότεινα. Προσωπικά, οτιδήποτε άλλο από μαύρα γράμματα επάνω σε ανοιχτόχρωμο φόντο τυχαίνει να με ενοχλεί αφάνταστα στη λογοτεχνία και να μου μοιάζει άσκοπα φιγουρατζίδικο.

Αλλαγή Προσώπου: Αλλάζεις το πρόσωπο – για παράδειγμα από τρίτο πρόσωπο σε πρώτο, ή αντιστρόφως. Μπορεί η παροντική αφήγηση να είναι γραμμένη στο τρίτο πρόσωπο αλλά τα κομμάτια με την παρελθοντική αφήγηση να είναι γραμμένα στο πρώτο πρόσωπο, από την οπτική γωνία ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα και σαν ημερολόγιο, ή σαν να διαδραματίζονται εκείνη τη στιγμή. Επίσης, έχω γράψει ένα παλιό άρθρο για την οπτική γωνία το οποίο πιθανώς να φανεί χρήσιμο εδώ, γιατί οι περιπτώσεις είναι πάρα πολλές. Μπορείς ακόμα και παραλλαγές του τρίτου προσώπου να χρησιμοποιείς για να διαχωρίζεις την παροντική αφήγηση από την παρελθοντική· ή παραλλαγές του πρώτου προσώπου: για παράδειγμα, η παροντική αφήγηση να είναι γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο σαν να τα γεγονότα να διαδραματίζονται τώρα, άμεσα, ενώ η παρελθοντική αφήγηση να είναι γραμμένη σε ημερολογιακή μορφή.

Άλλος Χρόνος: Αλλάζεις τον χρόνο της αφήγησης. Για παράδειγμα, η παροντική αφήγηση μπορεί να είναι γραμμένη στον Αόριστο (όπως συνηθίζεται να είναι γραμμένα τα περισσότερα βιβλία) ενώ η παρελθοντική να είναι γραμμένη στον Ενεστώτα. Παρότι αυτό πιθανώς να μοιάζει ανάποδο (κανονικά, το παρόν δεν είναι στον Ενεστώτα;), στη λογοτεχνία βγάζει νόημα, γιατί ο Ενεστώτας δίνει πολλές φορές μια «άχρονη» αίσθηση σαν όνειρο που μπορεί να σχετιστεί με το παρελθόν. Ο Υπερσυντέλικος επίσης είναι πολύ χρήσιμος για να διαχωρίζεις μια παρελθοντική αφήγηση από μια παροντική γραμμένη στον Αόριστο χωρίς να κάνεις διακοπή ανάμεσα στις παραγράφους ή να αλλάζεις κεφάλαιο.

Παράδειγμα:

(Έχω, επίσης, γράψει παλιότερα ένα άρθρο για τους αφηγηματικούς χρόνους το οποίο μπορεί να φανεί χρήσιμο.)

Αλλαγή Ύφους: Αυτό είναι ίσως και το πιο δύσκολο απ’όλα όσα έχω αναφέρει ώς τώρα. Προϋποθέτει ότι δεν αλλάζεις χρόνο, δεν αλλάζεις πρόσωπο, δεν αλλάζεις οπτική γωνία, δεν χρησιμοποιείς οπτικά σημάδια. Αλλάζεις ύφος. Το «ύφος» είναι αδύνατον να οριστεί γιατί είναι, κατά βάση, θέμα ιδιοσυγκρασίας. Επίσης, συνήθως είναι δύσκολο για έναν συγγραφέα να γράψει σε τελείως διαφορετικό ύφος, γιατί το ύφος σου είναι εν μέρει κομμάτι του εαυτού σου. Μπορείς να το αλλοιώσεις, αλλά πολύ δύσκολα μπορείς να το αλλάξεις τελείως, ειδικά κατά βούληση. Και εννοώ, πάντα, να το κάνεις με έναν τρόπο που είναι φυσικός, όχι προσποιητός, όχι αντιγράφοντας το ύφος κάποιου άλλου συγγραφέα που έχεις παρατηρήσει, αλλά δημιουργώντας ένα δικό σου άλλο ύφος. Δεν είναι εύκολο να αναφέρω παράδειγμα εδώ, όπως είναι ευνόητο, όμως ένα πολύ απλό παράδειγμα θα μπορούσε να ήταν το εξής: Γράφεις την παροντική αφήγηση σε ένα ξεκάθαρο, συγκεκριμένο, πεζό ύφος, αλλά την παρελθοντική αφήγηση τη γράφεις σε ένα πιο παραμυθένιο ύφος, σαν κάτι που θα μπορούσε να έχει βγει από φολκλορική αφήγηση ή αρθούριο μύθο.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---