ΣΚΕΨΕΙΣ

3/11/2025

Περί Γραφής: Νοοτροπίες Διορθώσεων
Πώς πρέπει να μάθεις να σκέφτεσαι προτού ξεκινήσεις να διορθώνεις τα κείμενά σου

 

Νομίζω πως έχω ήδη γράψει σε κάποιο άλλο άρθρο (δεν θυμάμαι ποιο, αυτή τη στιγμή) ότι η τακτική μου με τις διορθώσεις είναι η εξής: να γράφω ένα κομμάτι (κάποιες σελίδες, ίσως ένα κεφάλαιο) και μετά να το διορθώνω· και όταν έχω τελειώσει όλο το βιβλίο, να το διορθώνω πάλι από την αρχή. Αυτή η τελευταία διόρθωση – αν και, ίσως, η λιγότερο σημαντική – είναι και η πιο κουραστική για εμένα, γιατί (α) θέλω να τη βγάλω σε συγκεκριμένο χρόνο, δεν θέλω να αργήσω πολύ· (β) ασχολούμαι με λεπτομέρειες ουσιαστικά, τα βασικά τα έχω ήδη διορθώσει· και (γ) η συνεχόμενη εστίαση της προσοχής για πολλές ημέρες επάνω σε ένα κείμενο δημιουργεί μεγαλύτερη κόπωση από τη συνεχόμενη χειρονακτική εργασία.

Αλλά αυτή είναι απλώς η τακτική που ακολουθώ, και σ’αυτό το άρθρο την αναφέρω μόνο. Εκείνο για το οποίο θέλω να μιλήσω εδώ είναι η νοοτροπία με την οποία κάνει (πρέπει να κάνει;) κάποιος τις διορθώσεις σε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Και αναφέρομαι, κυρίως, στον συγγραφέα τον ίδιο, όχι σε διορθωτή. Για τον διορθωτή τα πράγματα πιθανώς να είναι αλλιώς – πιο επαγγελματικά, πιο ουδέτερα. Για τον συγγραφέα, όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο ουδέτερα, και όταν ξαναβλέπει ένα κείμενο που έχει γράψει μπορεί – ανάλογα και με την ιδιοσυγκρασία του – να βλέπει πολλά. Μπορεί να βλέπει ακόμα και φαντάσματα – το οποίο είναι πολύ συνηθισμένο· δεν αστειεύομαι.

Γι’αυτό είναι πολύ σημαντική η νοοτροπία με την οποία κάνει κανείς διορθώσεις, ασχέτως τι τακτική ακολουθεί. Μπορεί κάποιος να μην ακολουθεί τη δική μου τακτική· μπορεί να το γράφει όλο μονοκοπανιά και μετά να το διορθώνει από την αρχή. Ή μπορεί να το γράφει λίγο-λίγο διορθώνοντάς το στην πορεία. Δεν έχει σημασία αυτό. Όλα είναι, κατά βάθος, σωστά. Μεγαλύτερη σημασία έχει η νοοτροπία για τις διορθώσεις.

Και δεν υπάρχει μόνο μία νοοτροπία· υπάρχουν πολλές. Θα αναφέρω μερικές που θεωρώ καλές, και μερικές που πιστεύω ότι έχουν ενδιαφέρον.

Δύο ακραίες καταστάσεις που πλήττουν τους συγγραφείς είναι οι εξής: Από τη μια, να βαριούνται να το διορθώσουν και να το αφήνουν όπως είναι· από την άλλη, να σκαλώνουν και να το κοιτάνε επ’άπειρον, αγωνιώντας ότι πάντα κάτι δεν πάει καλά, ποτέ δεν είναι αρκετά σωστό.

Και οι δύο αυτές καταστάσεις είναι κακές, και βλαβερές επίσης. Στην πρώτη περίπτωση, εμπίπτουν συχνά οι συγγραφείς «επαγγελματίες» (τρομάρα τους) που αφήνουν τις διορθώσεις στον διορθωτή. (Αλλά ο διορθωτής δεν είσαι εσύ που σ’ενδιαφέρει το κείμενο· είναι απλά κάποιος που κάνει μια δουλειά για να τελειώνει και να πληρωθεί. Και καλά κάνει ο άνθρωπος.) Εμπίπτουν, επίσης, κάποιοι συγγραφείς του «δε βαριέσαι», ή του «αφού στην Ελλάδα δεν πουλάμε τίποτα, τι νόημα έχει να φτιάχνεις το κείμενο».

Στην άλλη περίπτωση, εμπίπτουν, νομίζω, οι περισσότεροι συγγραφείς. Γιατί οι περισσότεροι συγγραφείς, συνήθως, ενδιαφέρονται για το κείμενό τους και αγωνιούν, και μπορεί και να τους γίνεται εμμονή στο τέλος – πράγμα που δεν είναι καλό, και τους βλάπτει και ως ανθρώπους και ως συγγραφείς. Δεν μπορείς να συνεχίσεις αν δεν μπορείς να ξεκολλήσεις.

Πρέπει να ακολουθείς κάποιες καλές νοοτροπίες, και να τις έχεις πάντα στο μυαλό σου για να καθοδηγείσαι από αυτές. Αν παρατηρείς ότι γλιστράς, να επανέρχεσαι πάλι στον σωστό νοητικό δρόμο.

Η πιο βασική, ίσως, νοοτροπία είναι ότι δεν μπορείς να διορθώνεις επ’άπειρον. Μην το κοιτάζεις εκατό φορές· δεν θα το ερωτευθείς, θα το μισήσεις. Όσο πιο πολύ το κοιτάζεις, τόσο πιο πολλά «λάθη» θα βρίσκεις. Κι αυτό είναι εντός εισαγωγικών γιατί, από ένα σημείο και έπειτα, θα είναι λάθη-φαντάσματα, ή θα είναι λάθη απ’αυτά που είναι υποκειμενικά, που μπορεί να θεωρηθούν ή λάθος ή σωστό. Πάρε μια απόφαση κι άσε τις σαχλαμάρες. Πες, Θα το διορθώσω δύο φορές. Ή, Θα το διορθώσω τέσσερις φορές. Και κράτησέ το. Κάπου πρέπει να βάλεις ένα τέρμα στον αγώνα. Και είναι δική σου υπόθεση το πού θα το βάλεις, γι’αυτό κιόλας μπορείς πολύ εύκολα να ξεφύγεις. Μπορείς πάντα να πεις, Έλα, μωρέ, ακόμα μια φορά... ΟΧΙ: δεν έχει ακόμα μία φορά· έχει ακριβώς τις φορές που αποφάσισες να το διορθώσεις, και ΤΕΛΟΣ. Ό,τι κι αν είναι. Όσο καλό ή κακό κι αν είναι. Μέχρι εκεί.

Κι από τούτη τη βασική νοοτροπία προχωράμε στην επόμενη που είναι επίσης βασική. Πες στον εαυτό σου ότι τα λάθη είναι μέρος της τέχνης. Συχνά, ο συγγραφέας μπορεί αργότερα, ρίχνοντας μια ματιά σε μια τυχαία σελίδα ενός βιβλίου του, να δει ένα λάθος. Και ίσως να είναι αντικειμενικό λάθος. Λάθος-λάθος, όχι λάθος-φάντασμα. Μπορεί να είναι κάτι το τυπογραφικό, ή το φραστικό· μπορεί ένα σημείο στίξης να περισσεύει ή να λείπει· μπορεί το όνομα ενός χαρακτήρα να έχει γραφεί εκεί που θα έπρεπε να είχε γραφεί το όνομα ενός άλλου χαρακτήρα... Καταστροφή!... σωστά; Φυσικά και ΟΧΙ. Είπαμε: τα λάθη είναι μέρος της τέχνης. Κατάλαβέ το, βαθιά μέσα σου. Έργο τέχνης – λογοτεχνικό βιβλίο – δεν υπάρχει χωρίς λάθη. Ή, αν υπάρχει, είναι εξαιρετικά σπάνιο. Αυτά τα ζιζάνια εμφανίζονται πιο συχνά απ’ό,τι τα bugs στα αλγοριθμικά προγράμματα. Είναι αυτό που είναι, δεν τρέχει τίποτα. Εντάξει, κάπου υπάρχει ακόμα ένα λάθος. Αν θες, σημειώσέ το μήπως το φτιάξεις κάποια φορά στο μέλλον – σε κάποια επανέκδοση, ίσως, ή όταν έχεις όρεξη να κάνεις update το ηλεκτρονικό βιβλίο. Δεν τρέχει τίποτα, ξαναλέω. Φυσιολογικό είναι. Και να είσαι σίγουρος ότι υπάρχουν εκεί μέσα κι άλλα λάθη που απλά δεν έχει τύχει ακόμα να προσέξεις – και ίσως και να μην τα προσέξεις ποτέ. Το λάθος είναι κι αυτό μέρος της όλης διαδικασίας· είναι μέσα στην πραγματικότητα της λογοτεχνικής γραφής (της οποιασδήποτε γραφής, ουσιαστικά). Μάθε να το αποδέχεσαι χωρίς να σε ενοχλεί καθόλου.

Μια άλλη καλή νοοτροπία είναι ότι και ο αναγνώστης συμμετέχει στη διαδικασία. Ή, τουλάχιστον, θα έπρεπε. Όπως είχα αναφέρει και σ’ένα παλιότερο άρθρο μου, ο αναγνώστης στα βιβλία δεν είναι – ή δεν πρέπει να είναι – όπως ο θεατής στις ταινίες. Ο αναγνώστης συμμετέχει ενεργά· το βιβλίο είναι ένα θέατρο του μυαλού· ο συγγραφέας απλώς δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές με το «σενάριό» του: ο αναγνώστης «παίζει το έργο» μες στο μυαλό του, με τη φαντασία. Ο αναγνώστης συμμετέχει, δεν είναι αδρανής. Θέλοντας και μη. Μπορεί, λοιπόν, πολύ άνετα να συμμετέχει και στη διόρθωση λαθών – πάλι με τη φαντασία του. Κι αν δει ένα τυπογραφικό λάθος, τι έγινε; Δεν είναι χαζός· το διορθώνει με το μυαλό του. Ή αν προσέξει ένα νοηματικό σφάλμα μες στο βιβλίο, μπορεί να χρησιμοποιήσει τη δική του δημιουργική φαντασία για να «δέσει την πλοκή» έτσι ώστε να βγάζει νόημα πάλι η υπόθεση. Και δεν είναι κακό αυτό, αν το σκεφτείς. Κάνει τον αναγνώστη περισσότερο ενεργό και δημιουργικό. Όσοι συγγραφείς, λοιπόν, έχετε μια τρομερή ανησυχία για τα λάθη που μπορεί να προσέξει ο αναγνώστης – πάψτε να την έχετε. Ο αναγνώστης, αν το παρατηρήσει, θα το διορθώσει από μόνος του αν είναι πραγματικός αναγνώστης. (Αν τώρα είναι κανένας τραμπαρίφας που το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι να δει κάποιο λάθος και να τρέξει αμέσως να φωνάξει «λάθος!», ε, αυτός είναι άνευ λόγου· δεν μας ενδιαφέρει ο άνθρωπος. Μαλάκες υπάρχουν, και θα υπάρχουν, πάντα και παντού.)

Και τώρα μια νοοτροπία διορθώσεων που συμπυκνώνει ίσως όλες τις προηγούμενες, αλλά είναι στέρεα από μόνη της και πολύ περιεκτική: Να το κάνεις όσο καλύτερα μπορείς ενώ γνωρίζεις πως ποτέ δεν πρόκειται να είναι τέλειο. Μόνο αυτή η νοοτροπία είναι τέλεια. Σκέψου το. Τα λέει όλα. Κάνε το όσο καλύτερα μπορείς. Μην κάνεις μαλακίες· μην είσαι στο «δε βαριέσαι» ή «δεν έχει σημασία». Δώσε όλο σου το είναι εκεί, σαν να ήταν το τελευταίο πράγμα που θα έκανες. Αλλά, συγχρόνως, να ξέρεις ότι ΠΟΤΕ δεν θα είναι τέλειο. Πάντα θα υπάρχουν λάθη, «λάθη», και λάθη-φαντάσματα. Δεν υπάρχει τελειότητα. Η τελειότητα είναι φαντασίωση. Ούτε καν φανταστική λογοτεχνία. Στη φανταστική λογοτεχνία γράφουμε ευφάνταστα πράγματα, όχι φαντασιώσεις.

Και η νοοτροπία-επίλογος. Η νοοτροπία που φέρνει τούμπα όλες τις προηγούμενες: Γράψ’ το όπως νάναι και άσ’ το έτσι! Δεν το αναφέρω για να κάνω πλάκα. Σύμφωνα με μια σχολή σουρεαλιστών, ακριβώς έτσι πρέπει να γράφεις λογοτεχνία. Η λεγόμενη «αυτόματη γραφή». Το γράφεις όπως σου έρχεται – και το αφήνεις. Αυτά. Τέλος. Πρόσεξε, όμως: αυτή δεν είναι η νοοτροπία του «δε βαριέσαι», ή της ηττοπάθειας του «αφού έτσι κι αλλιώς τίποτα δεν πουλάει», ή του «δεν έχει νόημα». Καθόλου. Δεν είναι μια νοοτροπία υπεκφυγής. Είναι μια νοοτροπία ακλόνητης πεποίθησης. Το κάνεις αυτό όταν πιστεύεις ότι έτσι πρέπει να γίνει, ότι έτσι εκφράζεις καλύτερα το υποσυνείδητό σου, την αχαλίνωτη σκέψη και δημιουργικότητά σου. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη νοοτροπία, το λάθος (αν μπορεί να εννοηθεί λάθος) δεν είναι λάθος: είναι εκεί για κάποιο λόγο, ασχέτως αν εσύ το έβαλες εσκεμμένα. Αν λοιπόν ακολουθήσεις τέτοια νοοτροπία, οφείλεις να έχεις υπόψη πως, εκτός του ότι είναι (φυσικά) ακραία, πρέπει να το γράψεις και να το αφήσεις χωρίς να αγγίξεις τίποτα. Ούτε ένα κόμμα δεν μπορείς να αλλάξεις. Ούτε έναν τόνο δεν μπορείς να βγάλεις ή να βάλεις. Ακόμα κι αν έχεις γράψει μια λέξη κατά λάθος αντί για μια άλλη λέξη, κι αυτό πρέπει να το αφήσεις ακριβώς έτσι. Αν ξανακοιτάξεις το κείμενο, το ξανακοιτάς απλώς και μόνο για να δεις πώς εκφράστηκε το υποσυνείδητό σου τότε, η αχαλίνωτη δημιουργικότητα και φαντασία σου. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να το αλλοιώσεις.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---