ΣΚΕΨΕΙΣ

16/5/2015

Περί Γραφής: Τα Όνειρα στη Λογοτεχνική Αφήγηση
Διάφορες χρήσεις των ονείρων στη φανταστική και στη συμβατική λογοτεχνία

 

Τα όνειρα είναι ένα στοιχείο που χρησιμεύει σε πολλές λογοτεχνικές αφηγήσεις. Και δεν αναφέρομαι, φυσικά, στα όνειρα που μπορεί να έχουν εμπνεύσει τον συγγραφέα αλλά στα όνειρα των χαρακτήρων του έργου. Ορισμένοι θεωρούν τα όνειρα «φτηνό κόλπο», όμως αυτό μπορεί να ισχύει για οτιδήποτε μέσα σε μια ιστορία· εξαρτάται από το πώς το χρησιμοποιείς, όπως και όλα τα πράγματα.

Τα όνειρα μπορεί να χρησιμοποιηθούν είτε για καθαρά αισθητικούς λόγους είτε για λόγους που έχουν άμεση σχέση με την πλοκή. Και δεν είναι υποχρεωτικό να γράφεις φανταστική λογοτεχνία για να συμπεριλαμβάνεις όνειρα στην αφήγηση· σε αρκετά έργα συμβατικής λογοτεχνίας οι χαρακτήρες ονειρεύονται και, μάλιστα, έντονα. Πολλές, όμως, από τις χρήσεις των ονείρων που θα αναφέρω παρακάτω είναι για φανταστική λογοτεχνία ή μαγικό ρεαλισμό.

Το αισθητικό όνειρο. Αυτού του είδους το όνειρο το βάζεις σε μια ιστορία, κυρίως, για αισθητικούς λόγους. Μπορεί, πχ, να περιγράψεις μια πεταλούδα την οποία ονειρεύεται συχνά η ηρωίδα σου, ή μπορεί να περιγράψεις έναν εφιάλτη που βλέπει κάποιος ο οποίος είναι κλεισμένος σ’ένα κελί. Το αισθητικό όνειρο, συνήθως, θα συνδέεται με κάποια ψυχική κατάσταση του χαρακτήρα: αν κάποιος είναι φοβισμένος, βλέπει εφιάλτες· αν είναι χαρούμενος, ονειρεύεται ένα παλάτι με πολύχρωμα πουλιά· και διάφορα παρόμοια. Δεν είναι, βέβαια, αυτό απαραίτητο· μπορεί ένα όνειρο ή ένας εφιάλτης να έρχεται από κάποια σκοτεινή γωνία του μυαλού του χαρακτήρα που δεν είναι άμεσα φανερή ούτε σ’εκείνον ούτε στον αναγνώστη. Όπως και νάχει, το αισθητικό όνειρο είναι εκεί για αισθητικούς λόγους· δεν έχει άμεση σχέση με την πλοκή. Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να δώσει μια πιο χρωματιστή αίσθηση στον χαρακτήρα και στην ιστορία, ή ίσως να αποτελέσει σύντομη, αλληγορική ανάλυση του ψυχισμού του χαρακτήρα. Όταν, όμως, ο συγγραφέας το παρακάνει με τέτοιου είδους όνειρα, αρχίζουν να γίνονται μπανάλ· οπότε, προσοχή στην κατάχρηση.

Το προειδοποιητικό όνειρο. Ίσως ο λογοτεχνικός χαρακτήρας να μην καταλαβαίνει το προειδοποιητικό όνειρο αλλά ο αναγνώστης πρέπει, πάνω-κάτω, να καταλαβαίνει ότι κάτι συμβαίνει, κάτι σημαντικό θα ακολουθήσει. Για παράδειγμα, μπορεί ο ειδικός ερευνητής που ασχολείται με μια υπόθεση φόνου να ονειρευτεί μια γυναίκα με παλτό, η οποία ανοίγει το παλτό της και αίμα κυλά από μέσα. Όταν ο ερευνητής ξυπνά, συνειδητοποιεί ότι αυτή ήταν μία από τις πιθανές υπόπτους για τον φόνο. Είναι σαν κάπως το υποσυνείδητό του να προσπαθούσε να τον προειδοποιήσει. Αλλά είναι η γυναίκα όντως φόνισσα, ή κάτι άλλο συμβαίνει;

Τα προειδοποιητικά όνειρα μπορούν, αναλόγως το ύφος και το είδος της ιστορίας που γράφεις, να είναι μαγικής ή υπερφυσικής φύσης (για παράδειγμα, σταλμένα από κάποιο δαιμονικό πνεύμα), ή μπορεί απλά να είναι αποτελέσματα του υποσυνείδητου του χαρακτήρα ο οποίος είδε κάτι, το ξέχασε, αλλά μετά το θυμήθηκε (περίπου, αινιγματικά) στον ύπνο του.

Τα προειδοποιητικά όνειρα μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό κομμάτι της πλοκής, δίνοντας στοιχεία στους χαρακτήρες ή στρέφοντάς τους προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Δεν είναι απλά για αισθητικούς λόγους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει να έχουν καμια αισθητική αξία μέσα στην αφήγηση. Χρειάζεται κι εδώ προσοχή, όμως, για να μην αποτελούν αυτά τα όνειρα από μηχανής θεό. Αν κάθε φορά που ο ειδικός ερευνητής μας βρίσκεται σε αδιέξοδο βλέπει κι ένα προειδοποιητικό όνειρο, τότε κάτι δεν πάει καλά· η ιστορία θ’αρχίσει να φαίνεται στημένη. (Εκτός, φυσικά, αν κάποια δαιμονική οντότητα προσπαθεί να ξεγελάσει τον χαρακτήρα μας και να τον οδηγήσει σε λάθος δρόμο – οπότε μιλάμε για μια τελείως διαφορετική ιστορία, καθόλου συμβατική.)

Το προφητικό όνειρο. Το προφητικό όνειρο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι υπερφυσικό στοιχείο. Δεν είναι μια απλή προειδοποίηση από το υποσυνείδητο· είναι ένα όραμα που προμηνύει τα μελλούμενα. Για παράδειγμα: ένας βασιλιάς, ενώ κοιμάται, ονειρεύεται ότι ένα αρχαίο άγαλμα του δράκου Ναρασκράφροκ ζωντανεύει στα βουνά Τιρ και πετά προς το βασίλειό του καίγοντας χωριά και πόλεις. Ο βασιλιάς, μετά, βλέπει ότι βρίσκεται μέσα στο ναό της τοπικής θεάς κι ακούει τη φωνή της να του ζητά να βρει ένα αρχέγονο βιβλίο για να σταματήσει το κακό που συμβαίνει. Κι εκεί το όνειρο τελειώνει, και την άλλη μέρα ο βασιλιάς μαθαίνει για επιδρομείς που έρχονται από τα βουνά Τιρ καίγοντας και λεηλατώντας. Αρχίζει οπότε να ψάχνει αναφορές για το αρχέγονο βιβλίο.

Τα προφητικά όνειρα λειτουργούν με τέτοιο τρόπο που είναι βασικά στοιχεία για την πλοκή. Δεν είναι κάτι για να σηκωθούν οι τρίχες του αναγνώστη, κάτι που προειδοποιεί για το τέρας που κυνηγά τη συμπαθέστατη μάγισσα της ιστορίας μας χωρίς εκείνη να το έχει ακόμα καταλάβει. Πολλές φορές, αν ένα προφητικό όνειρο δεν υπήρχε, δεν θα είχαμε αυτή την ιστορία αλλά κάποια άλλη.

Μερικά προφητικά όνειρα ίσως να γίνονται, μάλιστα, κατά παραγγελία. Κάποιος χαρακτήρας της ιστορίας, με κάποιο τρόπο, πέφτει σε ύπνο που φέρνει προφητικά όνειρα προκειμένου να «δει» το μέλλον και ν’αποφύγει πιθανές παγίδες ή κακοτοπιές.

Και στα προφητικά όνειρα, όμως, αν γίνεται κατάχρηση, η υπόθεση καταντά αστεία. Δεν έχει ενδιαφέρον να διαβάζεις μια ιστορία όπου ο βασικός χαρακτήρας προβλέπει και ξεπερνά εύκολα όλες τις κακοτοπιές· είναι βαρετό και άσκοπο. Επίσης, καλό είναι να έχεις στο μυαλό σου πώς υποτίθεται ότι είναι τα προφητικά όνειρα στον πραγματικό κόσμο. Ποτέ δεν είναι συγκεκριμένα· πάντα είναι αινιγματικά, σαν τις προφητείες της Πυθίας. Γι’αυτό κιόλας είναι προφητικά όνειρα. Αν δεν ήταν έτσι, απλά θα ήταν σαν να μπαίνεις σ’ένα είδος ονειρικού διαδικτύου για να πάρεις πληροφορίες. Στις προφητείες δεν υπάρχει η λογική «πατάω το κουμπάκι για να πάρω δεδομένα»· υπάρχει η λογική «προσπαθώ να αποκωδικοποιήσω παράξενα, αμφιλεγόμενα, διφορούμενα σημάδια και ποτέ δεν μπορώ να είμαι απόλυτα σίγουρος τι ακριβώς συμβαίνει».

Το μαγικό όνειρο. Εδώ αφήνουμε τη συμβατική λογοτεχνία τελείως πίσω μας αλλά και μεγάλο μέρος του μαγικού ρεαλισμού. Το μαγικό όνειρο είναι μια μορφή μαγείας που γίνεται μέσα από τα όνειρα. Διάφορα παραδείγματα: Κάποιος μάγος που επικοινωνεί μ’άλλους μάγους όταν όλοι κοιμούνται, και οι φωνές τους έρχονται κανονικά όπως στο τηλέφωνο. Κάποιος δαίμονας που εμφανίζεται στον ύπνο του ήρωά μας και προσπαθεί να τον τρελάνει μέσα από τα όνειρά του. Μια μαγγανεία που μπορεί να υφανθεί μόνο μέσα από τα όνειρα προκειμένου η κατάρα να φύγει και τα σπαρτά στους κάμπους να ανθίσουν. Ή ένα φυλαχτό που μπορείς να ενεργοποιήσεις τις δυνάμεις του μόνο όταν κοιμάσαι και, ενώ το κρατάς επάνω στο στήθος σου, ονειρεύεσαι συγκεκριμένα όνειρα.

Οι περιπτώσεις που τα μαγικά όνειρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι, προφανώς, άπειρες. Δεν υπάρχουν κανόνες· δεν γίνεται καν να υπάρξουν υποδείξεις ή προτάσεις. Όλα εξαρτώνται από τον κόσμο που έχει σκεφτεί ο συγγραφέας και πώς τον έχει δομήσει. Το μόνο που πρέπει να προσέξει είναι ο κόσμος αυτός να είναι συνεπής. Αν, για παράδειγμα, έχεις ορίσει ότι κάτι συγκεκριμένο (πχ, επικοινωνία) μπορεί να συμβεί μέσα από τα όνειρα, τότε πρέπει πάντα να το έχεις υπόψη σου· δεν μπορείς να το θυμάσαι όποτε σε βολεύει μέσα στην ιστορία ενώ τις άλλες φορές να το ξεχνάς. Αυτό είναι ένα παλιό λάθος που γίνεται σε πολλές φανταστικές ιστορίες: όταν βολεύει την πλοκή να χρησιμοποιηθεί κάποιο μαγικό, το μαγικό χρησιμοποιείται· όταν δεν βολεύει, δεν χρησιμοποιείται. Μην γράφεις τέτοιου είδους «βολικές» ιστορίες. Όταν κάποιος έχει ένα όπλο μαζί του, θα το χρησιμοποιήσει, δεν θα το αγνοήσει, εκτός αν υπάρχει συγκεκριμένος λόγος γι’αυτό.

Το όνειρο-πύλη. Αυτό μπορείς να πεις ότι είναι μια παραλλαγή του μαγικού ονείρου. Ουσιαστικά, είναι ένα ζωντανό όνειρο. Ο χαρακτήρας, ενώ κοιμάται, ταξιδεύει σ’έναν άλλο κόσμο που είναι εξίσου πραγματικός όσο ο «κανονικός» κόσμος. Αυτός ο ονειρικός κόσμος μπορεί να πάρει διάφορες μορφές: Μπορεί να είναι απλά ένας άλλος κόσμος που ο ύπνος αποτελεί πύλη προς αυτόν, ή μπορεί να είναι ένας παράλληλος κόσμος όπου μάγοι και διάφορα περίεργα πλάσματα συναντιούνται και μάχονται (ένα τέτοιο παράδειγμα παράλληλου ονειρικού κόσμου υπάρχει στα βιβλία της σειράς Wheel of Time, του Robert Jordan). Ο ονειρικός κόσμος μπορεί να είναι από τελείως ακίνδυνος έως πολύ επικίνδυνος. Μπορεί αν σκοτωθείς εκεί, απλά να ξυπνάς, ή μπορεί το σώμα σου να πεθαίνει και στον υλικό κόσμο. Ή ίσως, αν σκοτωθείς στον ονειρικό κόσμο, να χάνεις κάτι από την ψυχή σου ή από τις μαγικές σου δυνάμεις. Ή κάποιο πνεύμα μπορεί να έρχεται από τον ονειρικό κόσμο και να καταλαμβάνει το σώμα σου, κινώντας το μετά σαν μαριονέτα ενώ εσύ είσαι απλός παρατηρητής μέσα από τα ίδια σου τα μάτια.

Προφανώς, τα όνειρα-πύλες, αν υπάρχουν μέσα σε μια ιστορία, θα είναι αρκετά βασικά για την πλοκή. Ο ονειρόκοσμος είναι μια παράλληλη διάσταση, μια εναλλακτική πραγματικότητα. Βλέπε, για παράδειγμα, The Dream-Quest of Unknown Kadath, του H.P. Lovecraft, για έναν τέτοιο ονειρόκοσμο. Μπορείς να θεωρείς τον ονειρόκοσμο ως έναν άλλο πλανήτη ή μια άλλη χώρα όπου κανείς ταξιδεύει μόνο όταν πέσει για ύπνο.

*

Δύο βασικοί τρόποι υπάρχουν για να περιγράφεις τα όνειρα: σαν να ήταν πραγματικότητα, ή δηλώνοντας εξαρχής ότι πρόκειται για όνειρο. (Και εδώ δεν αναφέρομαι σε ονειρόκοσμους που αποτελούν εναλλακτικές πραγματικότητες, ούτε τόσο πολύ σε μαγικά όνειρα, αλλά κυρίως σε όλα τα άλλα είδη: αισθητικά, προειδοποιητικά, προφητικά.)

Σαν να ήταν πραγματικότητα: Αρχίζεις να γράφεις ένα κομμάτι όπως θα έγραφες μια οποιαδήποτε άλλη αφήγηση (ίσως με μια επιπλέον δόση υπερβολής ή σουρεαλισμού) αλλά, σε κάποιο σημείο, επιστρέφεις τον αναγνώστη ξαφνικά στην υλική πραγματικότητα του ονειρευόμενου χαρακτήρα. Πχ, μπορεί να γράφεις ότι ο Γιώργος βάδιζε στην Ερμού κοιτάζοντας γύρω-γύρω τα καταστήματα, ψάχνοντας ν’αγοράσει ένα δώρο για την αρραβωνιαστικιά του, όταν ξαφνικά μια ιπτάμενη γάτα ήρθε από δίπλα και, φτερουγίζοντας μπροστά του, του είπε: «Τι ψάχνεις εκεί, ανόητε; Μόνο στα Tooties-Mooties θα βρεις τις πιο γαμηστερές κάλτσες, χε-χε-χε-χε!» Και μετά η γάτα εξαφανίζεται, και ο Γιώργος ξυπνά στο κρεβάτι του σαστισμένος.

Το πιο «περίεργο» λογοτεχνικό κόλπο, όμως, δεν είναι όταν αρχίζεις από το όνειρο και μεταβαίνεις στην υλική πραγματικότητα, αλλά όταν αρχίζεις από την υλική πραγματικότητα και μεταβαίνεις στο όνειρο χωρίς να πεις ότι ο χαρακτήρας ονειρεύεται. Παράδειγμα: Η Ρίτα κάθεται, εξαντλημένη, στην πολυθρόνα του διαμερίσματός της στην κορυφή του Όγδοου Πύργου της Ψηλής Πόλης. Χασμουριέται κι αισθάνεται τα μάτια της να βαραίνουν. Πάνω που την παίρνει ο ύπνος, το τηλέφωνο χτυπά. Κουρασμένα, η Ρίτα σηκώνεται και πάει να το πιάσει. «Ποιος είναι;» ρωτά βάζοντας το ακουστικό στο αφτί της· και μια μεταλλική φωνή τής απαντά: «Κυρία, έχετε δέμα!» και κλείνει. Η Ρίτα νομίζει ότι είναι φάρσα αλλά, αμέσως μετά, κάποιος χτυπά την εξώπορτα του διαμερίσματος. Η Ρίτα πηγαίνει ν’ανοίξει και βρίσκει ένα δέμα στο κατώφλι της. Σκύβει, το παίρνει στην αγκαλιά της, σκίζει το περιτύλιγμα, και ανοίγει το κουτί. Μέσα είναι ένα κομμένο κεφάλι. Το δικό της κομμένο κεφάλι– Η Ρίτα ξυπνά ουρλιάζοντας επάνω στην πολυθρόνα όπου την είχε πάρει ο ύπνος.

Στο παραπάνω κομμάτι η μετάβαση από την υλική πραγματικότητα στο όνειρο έγινε κάπου ανάμεσα στο «αισθάνεται τα μάτια της να βαραίνουν» και στο «Πάνω που την παίρνει ο ύπνος, το τηλέφωνο χτυπά».

Από τις δύο τεχνικές, νομίζω ότι αυτή προκαλεί την πιο αποπροσανατολιστική αίσθηση.

Δηλώνοντας εξαρχής ότι είναι όνειρο: Αυτό δεν είναι και πολύ δύσκολο. Λες ότι ο χαρακτήρας πέφτει για ύπνο και ονειρεύεται, και περιγράφεις το όνειρο. Ή γράφεις ότι ο τάδε ονειρευόταν, περιγράφεις το όνειρο, και περιγράφεις και πώς ξυπνά τελικά. Η περιγραφή εδώ μπορεί να είναι πολύ λεπτομερής, όπως όταν το όνειρο είναι σαν πραγματικότητα, αλλά μπορεί να είναι και εξαιρετικά λιτή. Μπορείς να γράψεις, για παράδειγμα: Κουρασμένη, η Ρίτα βούλιαξε στο μαλακό στρώμα και το μυαλό της ταξίδεψε σ’έναν κήπο γεμάτο γαλανά άνθη: ένα από αυτά είχε επάνω του πιασμένο ένα χαρτάκι που έγραφε ΠΡΟΣΕΧΕ ΤΟΥΣ ΣΚΟΡΠΙΟΥΣ. Όταν η Ρίτα ξύπνησε, αναρωτήθηκε αν η Συντεχνία των Μαύρων Σκορπιών μπορεί να ετοίμαζε κάποια απάτη, ή αν απλά πάλι η φαντασία της έκανε... γαλανά άνθη.

*

Αποκλείεται να έχω καλύψει τα πάντα που μπορεί να πει κανείς για τα όνειρα στη λογοτεχνία, αλλά αυτά, νομίζω, είναι αρκετά. Η υπόλοιπη εξερεύνηση είναι δική σας.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---