ΣΚΕΨΕΙΣ

10/7/2020

Η Ομοιομορφία στην Κουλτούρα
Όταν βλέπεις διαρκώς τα ίδια και τα όμοια, πόσο μακριά μπορείς να βαδίσεις;

 

Σε όλες τις εποχές, αν παρατηρήσεις, υπάρχει και μια σχετική ομοιογένεια στην κουλτούρα, ειδικά από τότε που τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είχαν τόσο μεγάλη εξάπλωση. Και παλιότερα, ωστόσο, νομίζω πως ίσχυε αυτό, αν και πιθανώς σε μικρότερο βαθμό. Δεν θέλω, όμως, να πάω τόσο παλιά. O τελευταίος αιώνας είναι που με ενδιαφέρει.

Σε κάθε περίοδο, η ομοιογένεια στην κουλτούρα – η ομοιογένεια που αφορά την τέχνη, αλλά όχι μόνο – αλλάζει, ή αλλάζει εν μέρει. Ας δούμε, για παράδειγμα, τι έγινε με το Star Wars. Ξεκίνησε τη δεκαετία του ’70 με πολλές δυσκολίες στην παραγωγή του, αλλά έκανε τρομερή επιτυχία στους κινηματογράφους. Ήταν καλύτερο από άλλες, παρόμοιες ταινίες της εποχής του; Ίσως ναι, ίσως όχι. Δεν έχει μεγάλη σημασία αυτό. Με το που έγινε τόσο δημοφιλές, όμως, έγινε συγχρόνως και ολόκληρο κοινωνικό φαινόμενο, όχι απλώς μια πολύ γνωστή ταινία. Πολλά πράγματα στην κουλτούρα άλλαξαν εξαιτίας του Star Wars, και αυτό ισχύει ακόμα και σήμερα. Κυκλοφόρησαν, και κυκλοφορούν, κουκλάκια Star Wars, ηλεκτρονικά παιχνίδια Star Wars, μπλουζάκια Star Wars, τσάντες Star Wars, κόμιξ Star Wars, μυθιστορήματα Star Wars, διάφορες μαϊμούδες του Star Wars, είτε υπό μορφή ταινίας είτε οτιδήποτε άλλο, και τα λοιπά και τα λοιπά.

Το Star Wars δημιούργησε μια ομοιομορφία στην κουλτούρα. Την ομοιομορφία τύπου Star Wars. Είναι κακό αυτό; Είναι καλό; Κι εμένα μ’αρέσει το Star Wars, για να είμαι ειλικρινής. Μου αρέσει πολύ περισσότερο από άλλα πράγματα. Αλλά μόνο αυτό – οι βασικές ταινίες – όχι και τα παράπλευρά του (κουκλάκια, μπλουζάκια, ρολόγια, και ό,τι άλλο μπορείς να φανταστείς).

Η περίπτωση του Star Wars δεν είναι μοναδική. Έχουν δημιουργηθεί και πολλές άλλες ομοιομορφίες στην κουλτούρα. Το ίδιο φαινόμενο είχαμε και με τον Άρχοντα των Δαχτυλιών του Τόλκιν, από καιρό, προτού καν κυκλοφορήσουν οι κινηματογραφικές ταινίες και γίνει το μεγάλο μπαμ. Ήδη στο εξωτερικό, αν όχι στην Ελλάδα, πουλούσαν κόμιξ με θεματολογία Άρχοντας των Δαχτυλιών, ημερολόγια με θεματολογία Άρχοντας των Δαχτυλιών, παιχνίδια με θεματολογία Άρχοντας των Δαχτυλιών, κουκλάκια, και τα λοιπά. Και, πέρα από όλα αυτά, ολόκληρο το είδος της φανταστικής λογοτεχνίας είχε πάρει μια κλίση τύπου Άρχοντας των Δαχτυλιών: ήθελαν όλοι να βάζουν στα βιβλία τους Σκοτεινούς Άρχοντας, μικρούς ή μικρόσωμους ήρωες που ξεκινάνε από κάποιο χωριό επειδή τους παίρνει από εκεί ένας μυστηριώδης μάγος, τέρατα σαν τους ορκ, ή ίδια με τους ορκ, και τα λοιπά. Επιπλέον, το πιο γνωστό παιχνίδι ρόλων, το Dungeons & Dragons, χρησιμοποιεί πράγματα κατευθείαν από τον Τόλκιν, όπως ξωτικά, νάνους, ορκ, και χόμπιτ (που τα λέει «χάφλινγκ»). Αυτή είναι η ομοιομορφία τύπου Άρχοντας των Δαχτυλιών.

Και δεν τελειώνει εκεί. Μετά είχαμε ομοιομορφία τύπου Harry Potter, μετά ομοιομορφία τύπου Twilight (νομίζω πως έτσι λέγεται αυτή η σειρά με τους βρικόλακες με την οποία δεν έχω ασχοληθεί καθόλου), μετά ομοιομορφία τύπου Game of Thrones. Σε όλες τις περιπτώσεις, έχεις παρόμοιο φαινόμενο με χίλια-δύο παράπλευρα πράγματα που πνίγουν την κουλτούρα σαν καταιγίδα: παιχνίδια, μπλουζάκια, άλλα βιβλία σχετιζόμενα με το βασικό αντικείμενο ως επεξηγήσεις, άλλα βιβλία που είναι αντιγραφές του (κακές συνήθως), κόμιξ, και τα λοιπά.

Όλα τα παραδείγματα που φέρνω είναι από τον χώρο του φανταστικού που έχουν γλιστρήσει, όμως, και στο mainstream. Θα μπορούσα να αναφέρω και παραδείγματα που δεν ξεκίνησαν από τον χώρο του φανταστικού, αλλά δεν το κρίνω σκόπιμο.

Όσοι διαβάζουν καιρό τα άρθρα που γράφω θα υποθέτουν ήδη ότι προσωπικά με βρίσκει αντίθετο αυτό το φαινόμενο της ομοιομορφίας στην κουλτούρα. Και δεν είναι ψέμα: πράγματι, πάντα προτιμώ την ποικιλομορφία παρά την ομοιομορφία. Η ομοιομορφία, σε τελική ανάλυση, τι έχει να σου δώσει πέρα από τα ίδια και τα ίδια; Ασχέτως αν αυτό από το οποίο ξεκίνησε ήταν κάτι αξιόλογο ή μη. Όπως είπα, μου αρέσει το Star Wars. Μου αρέσει επίσης και το A Song of Ice and Fire – τα βιβλία, τα τρία πρώτα τουλάχιστον, αλλά όχι και η τηλεοπτική σειρά Game of Thrones. Και ακόμα και ο Άρχοντας των Δαχτυλιών δεν θα έλεγα ότι δεν μου αρέσει (αν και το Χόμπιτ ήταν απαράδεκτο που το έκαναν τρεις ταινίες).

Ωστόσο, ας δούμε αυτό το φαινόμενο της ομοιομορφίας κι από τις δύο πλευρές, όχι μόνο από την αρνητική, κι ας αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνει.

Το φαινόμενο έχει κάποιες πλευρές που μπορούν να χαρακτηριστούν θετικές.

Υποβοηθά την Αγορά: Όταν όλοι έχουν μανία με τον Άρχοντα των Δαχτυλιών, είναι αναμενόμενο πως ό,τι κυκλοφορήσει που γράφει επάνω «Άρχοντας των Δαχτυλιών» θα κάνει αρκετά καλές πωλήσεις. Έτσι, ο έμπορος ξέρει πώς να δημιουργήσει ένα σταθερό κέρδος, και αυτό υποβοηθά την οικονομία. Σε αντίθεση με κάτι το αβέβαιο (θα πουλήσει; δεν θα πουλήσει;), είναι κάτι το βέβαιο (το ξέρεις πως θα πουλήσει).

Δημιουργεί μια Κοινότητα: Επειδή εμένα μού αρέσει το Star Wars, κι επειδή αρέσει και σ’εσένα, και στον άλλο, και στον παραδίπλα επίσης, μπορούμε όλοι να βρεθούμε και να τα πούμε, να μιλήσουμε για το ενδιαφέρον μας, να ανταλλάξουμε απόψεις, να ανταλλάξουμε κόμιξ ή κουκλάκια ή κάρτες. Γενικά, ερχόμαστε σε κοινωνική συναναστροφή, η οποία μπορεί να εξελιχτεί και σε οτιδήποτε άλλο πιο κοντινό (φιλία, γάμος), εξαιτίας αυτού του φαινομένου της ομοιομορφίας στην κουλτούρα. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβεί αν στον καθένα αρέσουν διαφορετικά πράγματα. Δεν μπορούν να έρθουν εύκολα και άμεσα σε επαφή μεταξύ τους ώστε να ανταλλάξουν απόψεις.

Αυτά είναι, νομίζω, τα δύο βασικότερα θετικά πράγματα που προέρχονται από το φαινόμενο της ομοιομορφίας στην κουλτούρα. Το ξέρω πως μπορείς να πεις ότι δεν είναι ακριβώς «θετικά» πάντα, ή ότι μπορεί να έχουν και αρνητικές μεριές· όμως τώρα απλά το κοιτάζω το θέμα από την απλή, mainstream σκοπιά, που σου λέει άνοδος της οικονομίας ίσον καλό, πολλή κοινωνική συναναστροφή ίσον καλό.

Αλλά υπάρχουν και οι αρνητικές πλευρές του φαινομένου της ομοιομορφίας στην κουλτούρα...

Εμπορευματοποίηση των Πάντων: Τα πάντα αρχίζουμε να τα βλέπουμε ως εμπόρευμα. Πουλάει; Βοηθά την οικονομία να πάει μπροστά; Ναι; Άρα είναι καλό! Ακόμα κι αν δεν είναι... Παύει να μας ενδιαφέρει η ουσία, ή η πνευματική αξία, ενός πράγματος και μας ενδιαφέρει μόνο το αν μπορεί να τραβήξει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινό, να κάνει όσο το δυνατόν μεγαλύτερες πωλήσεις. Κι αυτό είναι μια μορφή αποτελμάτωσης. Μονομέρεια. Ωφελιμισμός. Και τίποτα περισσότερο. Βγάλε ακόμα μια σειρά από κούκλες Star Wars. Δε βαριέσαι, θα πουλήσουν. Γιατί να βγάλεις κάτι άλλο; Βγάλε ακόμα ένα μυθιστόρημα Star Trek. Είναι κακογραμμένο; Έλα, μωρέ, δε βαριέσαι, αφού θα πουλήσει τουλάχιστον xⁿ αντίτυπα!

Η Δημιουργικότητα Καταπιέζεται: Ένας δημιουργός (συγγραφέας, σκηνοθέτης, οτιδήποτε) μπορεί να έχει μια καταπληκτική ιδέα για ένα καινούργιο πράγμα (βιβλίο, ταινία, παιχνίδι, ζωγραφική), αλλά, βλέποντας πως κάτι τέτοιο δεν θα ήταν δημοφιλές, δεν το κάνει πραγματικότητα. Προτιμά να κάνει κάτι άλλο πραγματικότητα επειδή θα ταίριαζε σε κάποια από τις ομοιομορφίες της κουλτούρας. Δηλαδή, αντί να κάνει εκείνο που αληθινά θα ήθελε, εξαναγκάζεται να κάνει κάτι άλλο... Η δημιουργικότητα, άρα, αργοπεθαίνει.

Γενική Στασιμότητα: Όταν η δημιουργικότητα πεθαίνει και τα πάντα εμπορευματοποιούνται σε μια κατάσταση διαρκούς επανάληψης, προφανώς έχουμε στασιμότητα. Δεν βλέπεις να βγαίνουν στην επιφάνεια καινούργια, συναρπαστικά πράγματα. Έχεις τα ίδια και τα ίδια και τα ίδια, ή παραλλαγές τους. Ένα ατελείωτο, βαρετό μοτίβο. Δεν έχουμε εξέλιξη ως κουλτούρα. Γινόμαστε βαρετοί και ανούσιοι. Πολλοί, μάλιστα, έχουν διαμαρτυρηθεί ότι σήμερα ασχολούμαστε ακόμα με πράγματα που έγιναν το ‘70 και ’80, ενώ κανονικά θα έπρεπε να είχαμε καινούργια πράγματα τα οποία μας ενθουσιάζουν και με τα οποία μπορούμε να ασχοληθούμε. Έχουν κάποιο δίκιο. Αν και αυτό δεν είναι ολόκληρο το πρόβλημα. Όταν επικρατεί στασιμότητα, όχι μόνο δεν βγαίνουν στην επιφάνεια καινούργια πράγματα επειδή η δημιουργικότητα καταπιέζεται και η εμπορευματοποίηση κυριαρχεί, αλλά ούτε ο κόσμος, το κοινό, δεν αναζητά καινούργια πράγματα. Αρχίζουν να είναι ικανοποιημένοι με τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα που τους έχουν μάθει να εμπιστεύονται και είναι καχύποπτοι με οτιδήποτε το καινούργιο, αντί να θέλουν να εξερευνήσουν νέους ορίζοντες. Αυτό μάς οδηγεί σε ακόμα περισσότερη στασιμότητα.

Η Σκέψη Αποχαυνώνεται: Όταν επικρατεί στασιμότητα και δεν βλέπεις καινούργια πράγματα αλλά συνεχώς τα ίδια, τι καινούργιο να σκεφτείς κι εσύ; Γενικά, στη ζωή σου, και μέσα στην κοινωνία ως σύνολο, τι καινούργιο να σκεφτείς; Το μυαλό ατονεί, αποχαυνώνεται. Δεν ψάχνει. Δεν σου δίνεται έναυσμα να εξερευνήσεις με τη σκέψη σου τίποτα το νέο ή το διαφορετικό, γιατί έχεις μάθει πως μόνο αυτά τα πέντε, δέκα μοτίβα υπάρχουν και τέλος. Αλλά αυτό είναι ψευδαίσθηση. Δεν υφίσταται ποτέ τέλος στη σκέψη. Η σκέψη είναι εκ φύσεως ελεύθερη και απεριόριστη εκτός αν εσύ ο ίδιος δεχτείς να τη φυλακίσεις ή να την περιορίσεις. Η στασιμότητα, όμως, που επιφέρει η ομοιομορφία στην κουλτούρα ευνοεί την αποχαύνωση της σκέψης. Και αυτό μάς οδηγεί σε μια νοητική φυλακή, άθελά μας.

Κοινωνικός Έλεγχος: Κάποιοι μόλις διαβάσουν κάτι τέτοιο θα πουν αμέσως συνωμοσιολογία! Οτιδήποτε ξεφεύγει λίγο από τα συνηθισμένα πρέπει υποχρεωτικά να είναι «συνωμοσιολογία» γι’αυτούς· δεν υπάρχει περίπτωση να είναι κάτι άλλο. Αλλά ο κοινωνικός έλεγχος όντως υφίσταται και όντως ασκείται μέσω της ομοιομορφίας στην κουλτούρα. Όταν ο φίλος σου που γουστάρει Star Wars όπως κι εσύ, και όλοι οι άλλοι που γουστάρουν Star Wars, υποστηρίζουν το τάδε πολιτικό πρόσωπο, για παράδειγμα, οι πιθανότητες είναι μεγάλες να υποστηρίξεις κι εσύ το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο. Ακόμα κι αν εξαρχής είχες αμφιβολίες, οι αμφιβολίες σου θα παραμεριστούν επειδή θα δεις τους άλλους να υποστηρίζουν αυτό το πρόσωπο. Ή, ακόμα κι αν διαφωνείς, θα το κρύψεις για να εξακολουθήσεις να είσαι μέρος της «κοινότητας» του Star Wars. Αυτό όμως δεν είναι ακριβώς ελευθερία βούλησης. Είναι, αν μη τι άλλο, το αντίθετο.

Όπως είπα και παραπάνω, είμαι γενικά εναντίον της ομοιομορφίας στην κουλτούρα. Παραδέχομαι, ωστόσο, ότι έχει και κάποια θετικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα να θυμόμαστε κάτι που αξίζει να μην ξεχαστεί. Είπα ότι το Star Wars μού αρέσει· δεν θα ήθελα να είχε εξαφανιστεί μέσα στο χάος της κουλτούρας και να μην το είχα ανακαλύψει. Από την άλλη, δεν θα έμπλεκα ποτέ μέσα σε μια «κοινότητα» Star Wars, γιατί το Star Wars είναι απλά ένα από τα πολλά πράγματα που μου αρέσουν· δεν καθορίζει και τη ζωή μου, ούτε καν στο ένα δέκατο. Η ζωή είναι πολύ μικρή για να ασχολείσαι συνέχεια με δύο, τρία πράγματα επειδή τυχαίνει να είναι εξωφρενικά δημοφιλή.

*

Μήπως σήμερα έχει αρχίσει να θρυμματίζεται αυτή η ομοιομορφία της κουλτούρας;

Σήμερα, ειδικά λόγω της εξάπλωσης του Διαδικτύου, έχω πολλές φορές την εντύπωση ότι έχει αρχίσει να διαλύεται η ομοιομορφία της κουλτούρας που υπήρχε παλιότερα. Αν και ακόμα κάποια πράγματα είναι, σίγουρα, πιο δημοφιλή – έως και υπερβολικά πιο δημοφιλή – υπάρχουν τόσα πολλά άλλα, πολύ εύκολα προσβάσιμα, ώστε να μπορείς ν’ασχοληθείς με οτιδήποτε ακόμα κι αν δεν είσαι και πολύ ψαγμένος ή στην κατάλληλη θέση. Φτάνει μόνο να έχεις τη θέληση να το κάνεις.

Δεν είναι πια μόνο μερικά τηλεοπτικά κανάλια και μερικά περιοδικά που καθορίζουν τι είναι κουλτούρα. Σήμερα, υπάρχουν πάρα πολλά websites και webzines για να παρακολουθείς· μπορείς να αγνοείς τελείως το mainstream (που κι αυτό είναι θρυμματισμένο) και πάλι να βρίσκεις πιο πολλά πράγματα απ’ό,τι έχεις χρόνο ν’ασχοληθείς. Και έχει κι αυτό τις αρνητικές του πλευρές, δεν είναι μόνο θετικό· είχα, μάλιστα, γράψει και παλιότερα ένα άρθρο για το θέμα. Ωστόσο, νομίζω πως είναι κάτι που θρυμματίζει την ομοιομορφία. Μια γροθιά στο τζάμι.

Το πώς θα εξελιχτεί η κατάσταση, βέβαια, μόνο το μέλλον θα το δείξει...

 

---