ΣΚΕΨΕΙΣ

24/4/2023

Φανταστικοί Αναχρονισμοί
Είναι δυνατόν κάποια στοιχεία να θεωρηθούν «αναχρονιστικά» σε φανταστικούς κόσμους;

 

Διαβάζω το Majipoor του Robert Silverberg (έχω ήδη διαβάσει το Lord Valentine’s Castle και, καθώς γράφω αυτό το άρθρο, είμαι προς το τέλος του Majipoor Chronicles) και έχω παρατηρήσει κάποια πράγματα που σήμερα θα τα ονομάζαμε «παραδοξότητες» ή, μάλλον, «αναχρονιστικά στοιχεία» για μια ιστορία (επιστημονικής) φαντασίας. Τα βιβλία αυτά παρουσιάζουν έναν κόσμο που, από τη μια, μοιάζει να είναι εμπνευσμένος από μύθους σαν του Βασιλιά Αρθρούρου αλλά, από την άλλη, είναι ένας κόσμος επιστημονικής φαντασίας, ένας άλλος πλανήτης. Η ανθρωπότητα έφυγε από τη Γη και πήγε εκεί «για να ζήσει καλύτερα». Οπότε, είναι δεδομένο πως έχουμε έναν πολιτισμό που ταξίδεψε στο διάστημα. Στον κόσμο αυτό, όμως, δεν υπάρχει ούτε ένα αεροσκάφος – ναι, ούτε καν ελικόπτερο. Και δεν έχουν τηλεπικοινωνίες – ούτε καν μέσα στις πόλεις. Παρ’όλ’ αυτά, έχουν «floaters» – αιωρούμενα αυτοκίνητα, υποθέτω. Έχουν «energy-throwers», όπλα που πετάνε ενέργεια – αλλά συγχρόνως μπορείς να τους δεις να μάχονται και με τσεκούρια και ρόπαλα. Επίσης, έχουν έρθει σ’αυτό τον κόσμο εξωκοσμικοί (αποφεύγω να χρησιμοποιήσω τον όρο εξωγήινοι, αφού δεν υπάρχει Γη εδώ), αλλά δεν ξέρουμε πώς. Με διαστημόπλοια; Κι αν ναι, πώς είναι δυνατόν να μην υπάρχουν αεροσκάφη; Πώς είναι δυνατόν να έχεις «floaters» αλλά όχι τηλέφωνα; Πώς είναι δυνατόν το πολίτευμα να είναι ακόμα η βασιλεία σ’έναν τέτοιο πολιτισμό του διαστήματος;

Πρόκειται για πράγματα που σήμερα θα τα θεωρούσαμε «παράδοξα» ή «αναχρονιστικά». Αλλά σ’αυτό τον κόσμο παρουσιάζονται ως δεδομένα, όπως και σε παλιότερα βιβλία φαντασίας, κυρίως του είδους sword-and-planet αλλά και ακόμα και σε space opera μερικές φορές. Όλα τα βιβλία του Edgar Rice Burroughs (που διαδραματίζονται σ’έναν φανταστικό Άρη, και άλλους φανταστικούς πλανήτες) είναι έτσι: από τη μια έχουν πλοία που πετάνε στον αέρα, κι από την άλλη οι ήρωες ξιφομαχούν αλλά χρησιμοποιούν και ενεργοβόλα όπλα. Στην τριλογία Skaith της Leigh Brackett συναντάμε παρόμοιες «παραδοξότητες». Και σε πολλά άλλα παλιότερα βιβλία συμβαίνει το ίδιο.

Δε φαινόταν να τους ενδιαφέρει καθόλου που έγραφαν για πολιτισμούς του διαστήματος· κατά τα άλλα, τα πάντα ήταν σχεδόν σαν μεσαίωνας με ορισμένες διαφορές και παραδοξότητες!

Κι αν νομίζετε ότι αυτό το είδος έχει εξαφανιστεί, κάνετε λάθος. Δείτε το Pearl Saga του Eric Van Lustbader. Η τεχνολογία εκεί είναι πολύ παράξενη· δεν ισχύουν τα πράγματα που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε δεδομένα ή λογικά. Ισχύει απλά αυτό που ισχύει μέσα στον συγκεκριμένο φανταστικό κόσμο, και κανείς δεν φαντάζεται κάτι άλλο – όπως τηλέφωνα.

Ορισμένους αυτό τούς ενοχλεί στη φανταστική λογοτεχνία και στην επιστημονική φαντασία. Μάλιστα, ίσως να θεωρούν πως η συγκεκριμένη επιστημονική φαντασία δεν είναι τέτοια, επειδή δεν είναι αρκετά... επιστημονική. (Και εδώ ίσως να έχουν κάποιο δίκιο: αλλά για άλλους λόγους.) Επικρατεί μια αντίληψη σήμερα ότι τα πράγματα πρέπει να είναι πιο συγκεκριμένα, πιο διαχωρισμένα. Όταν γράφεις μια ιστορία σε ένα αρχαϊκό, ή μεσαιωνικό, σκηνικό, δεν μπορείς να έχεις τηλεπικοινωνίες, σωστά; Είναι... αναχρονιστικό! Ούτε μπορείς να έχεις βασιλιάδες σ’ένα σκηνικό με πολιτισμούς στο διάστημα γιατί τόσο εξελιγμένοι πολιτισμοί θα τα έχουν «ξεπεράσει» αυτά... σωστά; Αν το κάνεις, είναι πάλι αναχρονιστικό.

Είναι, όμως, πραγματικά αναχρονιστικά όλα αυτά; Πώς ορίζεις το αναχρονιστικό σε έναν κόσμο που είναι φανταστικός; Πώς είσαι τόσο σίγουρος ότι ο τρόπος που εξελίχτηκε η δική μας κοινωνία είναι ο μοναδικός τρόπος που θα μπορούσε να εξελιχτεί η οποιαδήποτε κοινωνία;

Δε μου φαίνεται και τόσο σωστό αυτό. Μου φαίνεται λιγάκι δογματικό. Αν, για παράδειγμα, είχαν βρει έναν τρόπο να έχουν τηλεπικοινωνίες στον Μεσαίωνα, δεν θα τις είχαν; Νομίζω πως θα τις είχαν. Κι αν ποτέ δεν είχαν διαμορφωθεί κάποιες πιο φιλελεύθερες γνώμες και αντιλήψεις, δεν θα ήταν εφικτό ένας πολιτισμός να φτάσει στο διάστημα ενώ έχει βασιλεία; Δεν μπορείς να το αποκλείσεις.

Έχω διαβάσει να γράφουν κάποιοι ότι το Dune είναι αναχρονιστικό, οπισθοδρομικό, ή παράλογο επειδή υπάρχουν δούκες, βαρόνοι, και αυτοκράτορες σ’έναν κόσμο όπου οι πάντες ταξιδεύουν στο διάστημα. Και απορώ με τέτοιες απόψεις. Γιατί σας παραξενεύει το να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Επειδή έχουμε συνηθίσει μια κοινωνική πραγματικότητα – μια πραγματικότητα γενικά – ως δεδομένη, αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι είναι η καλύτερη δυνατή ούτε η μοναδική που θα μπορούσε να υπάρξει.

Στο Dune, επίσης, μάχονται με σπαθιά παρότι είναι πολιτισμός του διαστήματος, αλλά γι’αυτό δίνεται μια καλή αιτιολογία: υπάρχουν ενεργειακές ασπίδες που σταματάνε τα ενεργοβόλα όπλα, οπότε ο μόνος τρόπος να χτυπήσεις τον αντίπαλο είναι με τα παλιά, καλά αγχέμαχα όπλα. Επομένως, δεν θεωρώ ότι αυτό εμπίπτει σε περιπτώσεις «παραλογισμού» όπως στο Skaith ή στις ιστορίες του Burroughs. Το ερώτημα είναι αν κι αυτές οι περιπτώσεις είναι όντως παράλογες. Για εμένα, δεν είναι όλες παράλογες.

Η τριλογία Skaith δεν μου άρεσε και τόσο: εκεί μού φάνηκαν κάποια πράγματα λιγάκι παράλογα. Οι ιστορίες του Burroughs, όμως, δεν μου μοιάζουν παράλογες ακριβώς, για τα δεδομένα του κόσμου που παρουσιάζουν. Το ίδιο, φυσικά, και το Pearl Saga του Lustbader, το οποίο μου άρεσε πολύ. Δεν μπορείς να κρίνεις αυτούς τους κόσμους με τα δικά μας δεδομένα. Το παράλογο είναι να προσπαθείς να τους κρίνεις έτσι. (Και θα επιστρέψω σ’αυτό παρακάτω.)

Σήμερα, έχουμε μάθει να διαχωρίζουμε τα πάντα με πολύ συγκεκριμένους (και, δυστυχώς, στερεοτυπικούς) τρόπους. Έτσι, όταν γράφεις επική ή ηρωική φαντασία, φυσικά δεν μπορείς να έχεις τηλεπικοινωνίες ή άλλα «εξελιγμένα» πράγματα: όλα πρέπει να είναι μεσαιωνικά και βαρβαρικά. Και όταν γράφεις επιστημονική φαντασία δεν μπορείς να έχεις βασιλιάδες, ούτε μπορείς να βάζεις ανθρώπους να μάχονται με σπαθιά ή να έχουν «ξεπερασμένες» αντιλήψεις και λογικές: όλα πρέπει να είναι σύγχρονα – πιο σύγχρονα από σύγχρονα: υπερεξελιγμένα. Σιγά μην καβαλά ο άλλος άλογο, δηλαδή...

Αυτή η νοοτροπία έχει και κάποια θετικά – μας κάνει να ξέρουμε τι είναι τι, και να προσέχουμε πιο πολύ τις «παραδοξότητες». Αλλά νομίζω πως τα αρνητικά είναι περισσότερα από τα θετικά. Τα σκηνικά γίνονται στερεοτυπικά: τα βλέπεις και είναι πάλι... μια από τα ίδια. Δεν συναντάς τίποτα καινούργιο. Η δημιουργικότητα πνίγεται κάπου ανάμεσα στο «σωστό» και στο «λάθος» για το «είδος» στο οποίο γράφεις (ή, ακόμα χειρότερα, για την «αγορά» στην οποία γράφεις).

Δεν πρέπει να είναι έτσι. Πρέπει περισσότεροι να ακολουθούν το παράδειγμα του Pearl Saga παρά του Α Song of Ice and Fire. Όχι πως δεν μου αρέσει και το Α Song of Ice and Fire. Μου αρέσει. Αλλά δεν μπορεί όλοι οι επικοί κόσμοι να ανταποκρίνονται σε κάποια στερεοτυπικά δεδομένα του «μεσαίωνα» (εντός εισαγωγικών, γιατί δεν είναι και ακριβώς μεσαίωνας εδώ που τα λέμε). Δε θα μπορούσες να έχεις δράκους μαζί με ελικόπτερα; (Χωρίς να είναι κάτι σαν από ταινία τύπου Godzilla!) Γιατί όχι;

Θα ήταν αναχρονιστικό, έτσι;

Ε, πείτε μου, τότε, πότε ήταν ακριβώς η εποχή των δράκων, για να δούμε αν είναι «εντός χρόνου» ένας φανταστικός κόσμος!

Προφανώς δεν υπάρχει απάντηση σ’αυτό. Τίποτα δεν είναι «εντός χρόνου» σ’έναν φανταστικό κόσμο. Είναι φανταστικός κόσμος. Δεν υπήρχε ποτέ. Η έννοια του αναχρονιστικού δεν μπορεί να υφίσταται εκεί βάσει των δικών μας δεδομένων.

Και επιστρέφω έτσι σ’αυτό που υποσχέθηκα πιο πριν ότι θα επιστρέψω:

Στα δεδομένα.

Έχουμε μπλέξει τα δεδομένα – του δικού μας κόσμου με αυτά ενός οποιοδήποτε άλλου πιθανού (ή απίθανου) κόσμου.

Το ερώτημα που πρέπει να κάνεις δεν είναι αν κάποια πράγματα θα μπορούσαν να ισχύουν στον κόσμο μας βάσει της κοινωνικής και τεχνολογικής εξέλιξής του, αλλά αν θα μπορούσαν να ισχύουν στον πλασματικό κόσμο που παρουσιάζεται στο βιβλίο. Δηλαδή, μπορεί να ισχύει οτιδήποτε αρκεί να στηρίζεται σε κάποιου είδους λογική (χωρίς απαραίτητα ο συγγραφέας να κάθεται να μας κάνει ανάλυση για το θέμα).

Για παράδειγμα, εγώ δεν αισθάνθηκα να ενοχλούμαι που στο Dune έχουν δούκες και βαρόνους, γιατί απλά έτσι φαίνεται να λειτουργεί η κοινωνία τους εκεί. Είναι καθαρά θέμα νοοτροπίας των κατοίκων αυτού του φανταστικού κόσμου. Ούτε αισθάνθηκα να με ενοχλεί που στα βιβλία του Burroughs μάχονται με σπαθιά και με ενεργοβόλα συγχρόνως: παρουσιάζεται με έναν τρόπο που το παίρνεις ως δεδομένο, κάτι που ισχύει. Στην τριλογία Skaith, όμως, αισθάνθηκα να με ενοχλούν κάποια πράγματα γιατί δεν μου φαινόταν να κολλάνε βάσει της ίδιας της λογικής που παρουσιάζεται στον φανταστικό κόσμο.

Και αυτό κάνω και στα δικά μου βιβλία: Μπορεί να εμφανίσω οτιδήποτε αλλά πρέπει να δένει με τα υπόλοιπα στοιχεία του σκηνικού.

Νομίζω πως παλιότερα ακολουθούσαν πιο σωστό δρόμο με την τότε νοοτροπία που είχαν. Η λογική που ακολουθείται τώρα αποτελεί τροχοπέδη στην εξέλιξη και στη δημιουργικότητα. Πώς θα φτάσεις σε καινούργια και συναρπαστικά πράγματα αν συνεχώς αναμασάς τα ίδια; Η εξέλιξη προέρχεται από τη διαφορετικότητα, όχι από την ομοιομορφία.

Αν κάτι πρέπει να διορθώσουμε από την παλιά νοοτροπία είναι ότι τα στοιχεία που παρουσιάζουμε πρέπει να δένουν καλύτερα αναμεταξύ τους και να εξηγούνται από την εσωτερική λογική του ίδιου του φανταστικού κόσμου – πράγματα που, εκείνες τις μέρες, δεν έπαιρναν και τόσο σοβαρά, νομίζω.

---