ΣΚΕΨΕΙΣ

10/3/2020

Περί Γραφής: Επιτίθεμαι ή Επιτίθομαι;
...και παρόμοια ρήματα

 

Πριν από κάποιο καιρό (αλλά όχι και πολύ παλιά· μέσα στον προηγούμενο χρόνο) είχα γράψει ένα κείμενο στα Σκιώδη Παραλειπόμενα σχετικά με το επιτίθεμαι και το επιτίθομαι. Ήταν αρκετά προχειρογραμμένο, όπως όλα τα κείμενα εκεί, γιατί, εντάξει, ένα post για blog είναι, όχι κάτι για να σπαταλήσω πολύ χρόνο σ’αυτό. Όμως από τότε υποπτευόμουν ότι το συγκεκριμένο κείμενο έπρεπε να ήταν κανονικό άρθρο, και είχα ήδη αποφασίσει ότι στο μέλλον μπορεί να γίνονταν αυτό.

Τώρα φτάσαμε στο μέλλον.

Υπάρχει ένα θέμα στη νέα ελληνική γλώσσα σχετικά με το αν το ρήμα επιτίθομαι είναι σωστό, και γενικά θεωρείται πως δεν είναι σωστό, πως το σωστό είναι το επιτίθεμαι. Αντικειμενικά, μπορείς να πεις ότι όντως αυτό είναι το σωστό επειδή είναι και το παλαιότερο. Πρακτικά, όμως, το επιτίθεμαι δημιουργεί πολλά προβλήματα, ειδικά στους παρελθοντικούς χρόνους.

Ας το σπάσουμε στα μέρη του, να δούμε τι πραγματικά είναι αυτό το ρήμα. Προφανώς, είναι επί + τίθεμαι. Επομένως, το ρήμα που μας ενδιαφέρει εδώ είναι το τίθεμαι, παθητική φωνή του αρχαίου ρήματος τίμηθι. Το τίθημι, βέβαια, δεν χρησιμοποιείται καθόλου στα νέα ελληνικά (τουλάχιστον, τώρα δεν μπορώ να σκεφτώ καμία περίπτωση) αλλά το τίθεμαι χρησιμοποιείται, και μόνο του και ως δεύτερο συνθετικό πολλών λέξεων (επιτίθεμαι, παρατίθεται, διατίθεμαι, εκτίθεμαι, προτίθεμαι...). Νοείται να πεις τίθομαι αντί για τίθεμαι; Νοείται, και χρησιμοποιείται κιόλας· αλλά, κατά κανόνα, θεωρείται λάθος.

Γιατί;

Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη υπάρχει ο εξής σχολιασμός γι’αυτό:

Αυτό που λέει ο Μπαμπινιώτης είναι σωστό, φυσικά. Αλλά δεν λαμβάνει υπόψη του κάτι πολύ βασικό που ισχύει γενικά και παντού: οι γλώσσες εξελίσσονται, δεν είναι στατικές.

Το τίθεμαι θεωρείται σωστό απλά και μόνο επειδή είναι παλαιότερο. Αλλά εδώ πρέπει να κάνεις μια στάση και να αναρωτηθείς λίγο τι σημαίνει «σωστό» μέσα σε μια γλώσσα.

Πρώτον: Αν το παλιό είναι πάντα και το σωστό, τότε χίλιες-δύο άλλες λέξεις είναι επίσης λάθος. Για παράδειγμα, σήμερα δεν λέμε πόλις· λέμε πόλη. Η πόλις εξελίχτηκε σε πόλη. Είναι λάθος η πόλη; Δεν είναι λάθος, απλά αυτή είναι η εξέλιξη που έγινε στη γλώσσα. Και πώς γίνεται η εξέλιξη; Μα, με τη χρήση της ίδιας της γλώσσας, φυσικά· πώς αλλιώς; Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Υπό αυτή την έννοια, το τίθεμαι δεν θα μπορούσε να εξελιχτεί σε τίθομαι; Νομίζω πως θα μπορούσε – και χωρίς κανένα γραμματικό ή ηχητικό πρόβλημα. Εξάλλου, πολλοί το χρησιμοποιούν ούτως ή άλλως.

Δεύτερον: Γιατί το παλαιότερο να θεωρείται σωστότερο; (Και πρόσεξε ότι γράφω παλαιότερο αντί για παλιότερο – δεν το κάνω τυχαία – και τα δύο δεν είναι σωστά;) Σε τελική ανάλυση, πώς δημιουργήθηκε το παλαιότερο; Με τη χρήση της γλώσσας... όπως και το νεότερο. Απλά έτυχε, πριν από 2.500 χρόνια, να το λένε και να το γράφουν μ’έναν συγκεκριμένο τρόπο. Μάλιστα, στην Αρχαία Ελλάδα κατά περιοχές οι λέξεις χρησιμοποιούνταν πολύ διαφορετικά, πράγμα που δεν συμβαίνει σήμερα παρά ελάχιστα, λόγω πιο ενοποιημένης κουλτούρας και μέσων μαζικής ενημέρωσης. Τότε, μια φορά κι έναν καιρό, έγραφαν μια λέξη μ’έναν συγκεκριμένο τρόπο γιατί έτσι είχε διαμορφωθεί από τη χρήση της γλώσσας τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι πιο «σωστό», απλά ότι είναι πιο παλιά χρήση.

Βέβαια, όταν χρησιμοποιείς την ελληνική γλώσσα, πάντα πρώτα στα αρχαία ελληνικά πρέπει να ανατρέξεις όταν έχεις κάποιο γλωσσολογικό πρόβλημα μπροστά σου. Αυτό είναι το λογικότερο· είναι εκείνο που βγάζει περισσότερο νόημα. Το ξέρω. Το κάνω μέρα παρά μέρα, άλλωστε, όταν προσπαθώ να φτιάξω καινούργιες λέξεις που ταιριάζουν στους φανταστικούς κόσμους της λογοτεχνίας που γράφω.

Επιπλέον, μ’αρέσει η αρχαία ελληνική γλώσσα, και μ’αρέσει η ετυμολογία που υπάρχει στα ελληνικά. Μ’αρέσει το γεγονός ότι, σ’αντίθεση μ’άλλες γλώσσες (όπως τα αγγλικά), στα ελληνικά οι λέξεις βγάζουν νόημα· η καθεμία έχει την προσωπική της ιστορία. Κι όταν προσπαθείς να φτιάξεις μια καινούργια λέξη πρέπει να ξέρεις τι κάνεις· δεν φτάνει να κολλήσεις δυο λέξεις μαζί. Αυτό έχει τη δική του γοητεία και τη δική του δύναμη.

Επομένως, δεν καταφέρομαι εναντίον της αρχαίας ελληνικής γλώσσας αυτή τη στιγμή. Εκείνο που λέω είναι ότι δεν πρέπει να είμαστε κολλημένοι σε κάτι επειδή γραφόταν μ’έναν συγκεκριμένο τρόπο πριν από 2.500 χρόνια. Οι γλώσσες εξελίσσονται. Αυτή είναι η πιο αξιοσημείωτη ιδιότητά τους. Και όταν μιλάς, και ακόμα περισσότερο όταν γράφεις, εξελίσσεις τη γλώσσα κάθε μέρα.

Το ερώτημα είναι γιατί να μας ενδιαφέρει τόσο αν το επιτίθεμαι θεωρείται σωστό ενώ το επιτίθομαι λάθος. Γιατί απλά να μη χρησιμοποιούμε το επιτίθεμαι και να τελειώνουμε; Ο λόγος είναι ότι το επιτίθεμαι παρουσιάζει προβλήματα στα νέα ελληνικά, ειδικά στους παρελθοντικούς χρόνους. Και αυτοί είναι οι χρόνοι που, κυρίως, χρησιμοποιεί κανείς όταν γράφει λογοτεχνία εκτός των άλλων. (Αφηγείσαι μια ιστορία συνήθως σαν να συνέβη στο παρελθόν.)

Στον Ενεστώτα Χρόνο, κι εγώ προτιμώ το επιτίθεμαι τις περισσότερο φορές σε σχέση με το επιτίθομαι. Το επιτίθομαι μπορεί να το χρησιμοποιήσω μόνο μέσα σε διάλογο, όταν ένας χαρακτήρας λογικά δεν θα μιλούσε με πιο αρχαϊκό τρόπο αλλά με πιο σύγχρονο ή πιο απλό. Όμως δεν μου χρειάζεται συχνά να γράψω επιτίθεμαι. Πιο συχνά μού χρειάζεται να γράψω αυτό το ρήμα σε παρελθοντικούς χρόνους. Μου χρειάζεται να γράψω επετίθετο, ή επετίθεντο, ή επετέθην ή επετέθησαν.

Και πώς σου ακούγονται εσένα αυτά; Εμένα μου ακούγονται χάλια μέσα σ’ένα κείμενο που είναι, κατά τα άλλα, γραμμένο στην νέα ελληνική γλώσσα.

Εντάξει, ορισμένες φορές, το παραδέχομαι, χρησιμοποιώ και αρχαϊσμούς στα κείμενά μου. Χρησιμοποιώ λέξεις που θα τις έλεγες «αρχαιοπρεπείς», ή χρησιμοποιώ παλιότερους γραμματικούς τύπους κάποιων λέξεων. Αλλά αυτό το κάνω επειδή εγώ θέλω να το κάνω – επειδή μπορεί να θέλω να δημιουργήσω μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα, για παράδειγμα, ή μια συγκεκριμένη αίσθηση για κάποιο πράγμα ή πρόσωπο ή κατάσταση. Δεν είναι το ίδιο με το να εξαναγκάζεσαι να χρησιμοποιείς έναν ρηματικό τύπο που καταφανώς δεν ταιριάζει στα νέα ελληνικά αλλά, για κάποιο μυστηριώδη λόγο, θεωρείται «σωστός».

Δες τώρα το εξής λογοτεχνικό παράδειγμα (το οποίο δεν είναι παρμένο από αλλού· το γράφω για τη συγκεκριμένη περίπτωση):

Προφανώς οι λέξεις επετίθεντο και επετέθησαν ξεπηδάνε μέσα από αυτή την παράγραφο σαν παραφωνίες. Είναι σχεδόν σαν να ήρθαν εκεί από άλλη γλώσσα, ή άλλη διάλεκτο της ίδιας γλώσσας. Το καταλαβαίνεις αμέσως ότι εδώ είναι κάτι... άλλο. Κάτι που δεν ταιριάζει.

Τι να κάνουμε; Είμαστε καταδικασμένοι να το χρησιμοποιήσουμε; Ή, μήπως, να βάλουμε κάποια άλλη λέξη εκεί αντί για το επιτίθεμαι; Αλλά αν μας αρέσει αυτή η λέξη και δεν θέλουμε να την αλλάξουμε;

Μη φοβάσαι· το επιτίθομαι έρχεται για να μας σώσει. Είναι λάθος; Πολλοί επαναστάτες είναι «λάθος» αλλά κάνουν τη δουλειά τους καλά. Δες τώρα πώς μεταμορφώνεται αυτή η παράγραφος με τη χρήση του επιτίθομαι:

Τώρα δεν υπάρχει παραφωνία. Διαβάζεις μια παράγραφο που είναι γραμμένη σε μία γλώσσα, όχι σε δύο. Το επετίθεντο γίνεται επιτίθονταν. Λάθος; Δεν το νομίζω. Πιο ταιριαστό, αν μη τι άλλο, με το υπόλοιπο κείμενο. Το επετέθησαν γίνεται επιτέθηκαν. Λάθος; Σίγουρα όχι, γιατί αυτό είναι κάτι που το περιλαμβάνουν και τα λεξικά.

Ορίστε τι μας λέει ο Μπαμπινιώτης για το θέμα:

(Η τελευταία υπογράμμιση είναι δική μου, φυσικά.)

Ουσιαστικά, μας λέει ότι το επιτέθηκα είναι σύγχρονος ρηματικός τύπος του παλαιότερου επετέθην (που ο πληθυντικός του είναι επετέθησαν). Εν ολίγοις, εδώ έχουμε μια εξέλιξη της γλώσσας.

Γιατί δεν μπορούμε να έχουμε μια εξέλιξη της γλώσσας και στο επιτίθονταν; Ή, μάλλον, ήδη την έχουμε· απλά δεν θέλουμε να παραδεχτούμε ότι είναι εκεί. Η ίδια η χρήση της λέξης μαρτυρά ότι το επιτίθομαι είναι, πρακτικά, το ίδιο σωστό με το επιτίθεμαι. Είναι μια εξέλιξη αυτής της αρχαίας λέξης. Θες να πεις ότι είναι «παραφθορά»; Πες ότι είναι παραφθορά. Το ίδιο θα έλεγαν πολλοί και για την πόλη σε σχέση με την πόλιν. Είναι θέμα προσωπικής αντίληψης και γούστου αποκεί και πέρα. Μπορείς να χρησιμοποιείς όποια λέξη σού αρέσει περισσότερο όταν και οι δύο είναι σωστές. Δεν μπορείς όμως να προσπαθείς να εξαναγκάσεις τους άλλους να γράφουν αρχαϊκούς γραμματικούς τύπους ενός ρήματος μέσα σε μια παράγραφο κειμένου η οποία είναι γραμμένη, κατά τα άλλα, στα νέα ελληνικά. Είναι σαχλό.

Μπορεί το ρήμα, κάποτε, πριν από 2.500 χρόνια, να ήταν τίθεμαι. Δεν διαφωνώ. Αλλά σήμερα, και το τίθομαι να χρησιμοποιήσεις, πάλι θα καταλάβουμε ακριβώς τι θέλεις να πεις, και μάλιστα, σε ορισμένους ρηματικούς τύπους, είναι καλύτερο από το τίθεμαι, γιατί πραγματικά ταιριάζει μέσα στο νεοελληνικό κείμενο σε αντίθεση με τον παππού του.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---