ΣΚΕΨΕΙΣ

16/1/2024

Περί Γραφής: Ανάποδες Προτάσεις
Ο χρόνος δεν κυλά πάντα ευθύγραμμα στα βιβλία

 

Στην πραγματικότητα βιώνουμε τα πράγματα καθώς συμβαίνουν. Πρώτα ανοίγω τον υπολογιστή μου, μετά ανοίγω το browser, μετά πληκτρολογώ μια διαδικτυακή διεύθυνση, μετά πατάω Enter, και μετά μπαίνω στο website. Δεν γίνεται αλλιώς. Το ίδιο συμβαίνει και στον κινηματογράφο: βλέπουμε τα πράγματα με τη χρονική σειρά που συμβαίνει. Πρώτα κάποιος τραβά το σπαθί του από το θηκάρι και μετά σκίζει τον λαιμό ενός αιχμαλώτου. Υπάρχουν, βέβαια, και οι περιπτώσεις του flashback, όπου παρουσιάζονται παλιότερα γεγονότα· αλλά δεν αναφέρομαι τώρα σε τέτοιου είδους χρονική ροή. Αναφέρομαι στα πράγματα καθώς συμβαίνουν.

Στη λογοτεχνία, τα πράγματα δεν παρουσιάζονται πάντοτε ευθύγραμμα από χρονικής άποψης παρότι μπορεί μέσα στο μυαλό μας να τα «βλέπουμε» ευθύγραμμα γιατί έτσι έχουμε μάθει να σκεφτόμαστε.

Πάρτε για παράδειγμα το ακόλουθο:

Είναι αυτό χρονικά ευθύγραμμο; Φυσικά και δεν είναι.

Πώς το «βλέπεις» μες στο μυαλό σου; Βλέπεις τον Ράναλκ πρώτα να τραβά το σπαθί του και μετά να σκίζει τον λαιμό του αιχμαλώτου.

Πρόσεξε, όμως, πώς το διαβάζεις: ανάποδα. Διαβάζεις πρώτα τον Ράναλκ να σκίζει τον λαιμό του αιχμαλώτου και μετά να τραβά το σπαθί του. Μια χρονική παραδοξότητα!

Είναι λάθος αυτό; Συντακτικά όχι. Εννοιολογικά; Ούτε. Αισθητικά; Επίσης.

Βασικά, δεν είναι καθόλου λάθος. Απλώς είναι μια ιδιαιτερότητα της λογοτεχνίας, του γραπτού λόγου: ότι, για να μας παρουσιάσει ένα γεγονός το οποίο συμβαίνει χρονικά ευθύγραμμα, μας το γράφει χρονικά ανάποδα.

Η παραπάνω πρόταση, βέβαια, θα μπορούσε να ήταν γραμμένη και έτσι:

Αυτό είναι, αντικειμενικά, χρονικά ευθύγραμμο.

Τι από τα δύο είναι σωστότερο; Το χρονικά ευθύγραμμο ή το χρονικά ανάποδο; Κανένα δεν είναι σωστότερο.

Τι είναι ομορφότερο; Κανένα επίσης. Εξαρτάται από το πώς θέλει ο συγγραφέας να παρουσιάσει το γεγονός. Αυτή η αντιστροφή, ή μη, του χρόνου, παρότι ίσως να μην είναι αντιληπτό αμέσως, δημιουργεί μια άλλη αίσθηση στον γραπτό λόγο· ειδικά στη λογοτεχνία.

Γιατί να γράψεις την παραπάνω πρόταση χρονικά ανάποδα; Γιατί δεν έχεις χρόνο να ασχολείσαι με «σαχλαμάρες» που είναι διαδικαστικές. Θες να πας αμέσως στη δράση. Σκίζει το λαιμό του αιχμαλώτου· αυτό είναι το βασικό. Το άλλο, το πώς ακριβώς τον σκίζει – τραβώντας σπαθί ή τραβώντας ψαλίδι – είναι διαδικαστικό. Είναι επεξηγηματικό. Είναι βαρετό, ίσως. Οπότε, πάει από πίσω, σαν επεξήγηση – όπως και είναι, στη συγκεκριμένη περίπτωση.

Γιατί να γράψεις την παραπάνω πρόταση χρονικά ευθύγραμμα; Γιατί δεν βιάζεσαι, θέλεις τα πράγματα να έρθουν ομαλά. Δεν ποντάρεις στον εντυπωσιασμό και στο ξαφνικό. Βασίζεσαι στον ρεαλισμό και ίσως – λίγο – και στο σασπένς. Τραβάει το σπαθί του... τι θα κάνει μ’αυτό;... σκίζει τον λαιμό του αιχμαλώτου! Ω λα λα... το κάθαρμα!

Καταλαβαίνεις τι εννοώ;

Είναι διαφορετική η αίσθηση που λαμβάνεις από την πρόταση. Ασχέτως αν μες στο μυαλό σου «βλέπεις» τα πράγματα να συμβαίνουν ευθύγραμμα, το γεγονός ότι τα διαβάζεις ευθύγραμμα ή ανάποδα μετράει. Δεν είναι αμελητέο.

Επιπλέον, η παραπάνω πρόταση είναι σχετικά μικρή. Το αισθητικό αποτέλεσμα είναι πολύ πιο αισθητό σε μεγαλύτερες προτάσεις.

Δείτε αυτό το τυχαίο παράδειγμα:

Αυτή η πρόταση είναι χρονικά ευθύγραμμη. Πρώτα τους είδε και σκέφτηκε τις πιθανότητες διαφυγής και μετά γύρισε κι έφυγε. Και αυτό το χρονικά ευθύγραμμο δημιουργεί περισσότερο σασπένς και είναι πιο ατμοσφαιρικό. Γιατί, μέχρι να φτάσουμε στο τι έκανε η Ζιλν, «τρώμε τα νύχια μας» να μάθουμε. Είναι αγωνιώδες.

Το χρονικά ανάποδο θα ήταν κάπως έτσι:

Είναι πιο αδιάφορο από το προηγούμενο, δεν είναι; Δεν δημιουργεί σασπένς. Απλά σου λέει τι έγινε. Σου εξηγεί γιατί η Ζιλν μπήκε στο δάσος· δεν σε κάνει να περιμένεις ενώ «βλέπεις» τα οχήματα του Μαύρου Δούκα να πλησιάζουν και η κατάσταση μοιάζει απέλπιδη.

Δεν είναι λάθος. Εξαρτάται από το τι θέλεις να δείξεις μέσα στην αφήγηση, και πώς θέλεις να το δείξεις.

Πολλές φορές, μάλιστα, είναι και θέμα συντακτικό το αν θα χρησιμοποιήσεις το χρονικά ευθύγραμμο ή το χρονικά ανάποδο. Υπάρχουν περιπτώσεις που είτε το ένα είτε το άλλο δεν βγάζει καλό νόημα, ειδικά σε πολύ μακροσκελείς προτάσεις. Και συνήθως αυτό συμβαίνει με το χρονικά ανάποδο, αλλά όχι πάντα.

Το παρακάτω παράδειγμα δείχνει πόσο ανόητο, από συντακτικής άποψης, μοιάζει το χρονικά ανάποδο ορισμένες φορές.

Είναι χαζό, δεν είναι; Δηλαδή, πότε περιμένει ο συγγραφέας να μας πει για το σπαθί; Ύστερα από όλα αυτά; Είναι λίγο αργά πια.

Το αντίστοιχο χρονικά ευθύγραμμο, όμως, δεν θα ήταν και τόσο άσχημο.

Γι’αυτό, ορισμένες φορές, και η σύνταξη της πρότασης μάς υποδεικνύει τι είναι το σωστότερο για την περίσταση. Δεν είναι μόνο η αισθητική ή η ατμόσφαιρα. Πρέπει να βγάζει και νόημα. Να το διαβάζουμε και να καταλαβαίνουμε τι λέει· η πρόταση να κάνει καλή σύνδεση μέσα στο μυαλό.

Αυτό το πρόβλημα κακής σύνδεσης μπορεί να συμβεί και με τα χρονικά ευθύγραμμα, όχι μόνο με τα χρονικά ανάποδα. Αν γράφεις ένα σωρό πράγματα προτού γράψεις αυτό που είναι το βασικό, τότε πρέπει να αναρωτηθείς αν μήπως αποτελούν επεξήγηση και θα έπρεπε να πάνε χρονικά ανάποδα αντί για χρονικά ευθύγραμμα. Δεν μπορεί η επεξήγηση να μοιάζει σημαντικότερη από την κεντρική πρόταση.

*

Αυτό με τα χρονικά ανάποδα και χρονικά ευθύγραμμα μπορεί να γίνει και μέσα σε ολόκληρες παραγράφους, όχι μόνο σε προτάσεις. Δηλαδή, μπορεί, για παράδειγμα, να μας γράψει ο συγγραφέας ότι κάποιοι ξεκίνησαν να ταξιδεύουν προς ένα μέρος, και μετά να μας γράψει, σε επόμενες προτάσεις της ίδιας παραγράφου, πώς προετοιμάστηκαν, τι πήραν μαζί τους, και ποιους αποχαιρέτησαν.

Αλλά αυτό δεν είναι ακριβώς η ίδια περίπτωση. Αυτό είναι, περισσότερο, ένα μικρό flashback, όπως όταν ένας λογοτεχνικός χαρακτήρας αναπολεί ένα περασμένο γεγονός που ο συγγραφέας ποτέ δεν έχει περιγράψει ευθύγραμμα μέσα στην αφήγηση. Είναι τελείως άλλο πράγμα. Αυτό στο οποίο αναφέρεται το συγκεκριμένο άρθρο είναι, κυρίως, αισθητικό και συντακτικό θέμα παρά αφηγηματικό. Είναι για το πώς «βλέπουμε» τα γεγονότα να εκτυλίσσονται σε μια λογοτεχνική ιστορία από στιγμή σε στιγμή, από πρόταση σε πρόταση.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---