ΣΚΕΨΕΙΣ

11/7/2025

Ο Ρομαντισμός στη Φανταστική Λογοτεχνία
Η ρομαντική παράδοση έχει πολύ βαθιές ρίζες

 

Ο ρομαντισμός, η ρομαντική παράδοση, είναι ένα είδος που ξεκίνησε την περίοδο του Μεσαίωνα. Φυσικά, είχαμε γενναίους ήρωες και από πιο παλιά, όπως τους δικούς μας, ελληνικούς ήρωες – τον Ηρακλή, τον Οδυσσέα, τον Αχιλλέα, τον Βελλεροφόντη – αλλά και ήρωες άλλων αρχαίων παραδόσεων, όπως τον Γκίλγκαμες. Κανένας από αυτούς, όμως, δεν εντάσσεται στις ρομαντικές αφηγήσεις, και όχι μόνο επειδή ανήκουν σε άλλη χρονική περίοδο· υπάρχει και μια ουσιαστική διαφορά στο ύφος των ίδιων των ηρώων και στις περιπέτειές τους.

Η ρομαντική παράδοση περιλαμβάνει κυρίως ιππότες, και πιθανώς να έχει ξεκινήσει από τη Γαλλία. Περιλαμβάνει τους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης, τον Αρθούρο και το Εξκάλιμπερ, τον Πάρσιβαλ και το Δισκοπότηρο, τον Ρολάνδο – τέτοιου είδους ήρωες. Περιλαμβάνει, επίσης, ήρωες όπως τον Ρομπέν των Δασών και τον Ιβανόη, δίκαιους παρανόμους που προσπαθούν «να σώσουν το Βασίλειο». Κι αν κάποιοι νομίζουν ότι αυτή η παράδοση δεν είναι ελληνική, κάνουν λάθος: έχουμε και δικούς μας ήρωες αυτού του είδους, από τη βυζαντινή περίοδο κυρίως, χαρακτήρες όπως τον Διγενή Ακρίτα.

Αυτοί οι ήρωες – στις ιστορίες, τουλάχιστον – είναι πάντα άνθρωποι με κάποιο ιδεώδες ή κάποια ιδανικά: έχουν έναν σκοπό, ακολουθούν κάποιον κώδικα. Υπερασπίζονται τους αδυνάτους, προσπαθούν να αποδώσουν δικαιοσύνη, προσπαθούν να επαναφέρουν μια χαοτική κατάσταση σε αρμονία – το κλασικό «να σώσουν το Βασίλειο». Είναι γενικά ευγενικοί, ανεξαρτήτως αν είναι και ευγενικής καταγωγής ή όχι· πάντα κρατάνε τον λόγο τους, μάχονται ακόμα και με άμεσο κίνδυνο της ζωής τους για «το σωστό και το δίκαιο». Πολλές φορές βασανίζονται και διχάζονται από τα ίδια τους τα ιδεώδη και τον κώδικα τιμής τους.

Θα μπορούσες να πεις ότι ακόμα και χαρακτήρες όπως ο Captain Blood είναι στη ρομαντική παράδοση, αν και οριακά μόνο· γιατί εκεί πάλι πηγαίνεις σε μια παράδοση με πειρατές και άλλου είδους «δίκαιους παρανόμους».

Η ρομαντική παράδοση περιλαμβάνει κυρίως ιππότες, και περιλαμβάνει και τον μοναχικό ήρωα που αγωνίζεται για το δίκαιο. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση ένα δίκαιο ξίφος μπορεί να αντιμετωπίσει μια λεγεώνα και να τη νικήσει. Οι ήρωες της ρομαντικής παράδοσης δεν τρομάζουν μπροστά στον κίνδυνο για τη ζωή τους· αν είναι να σώσουν την τιμή τους ή τη ζωή τους, θα προτιμήσουν την τιμή τους· το ίδιο κι αν πρέπει να επιλέξουν ανάμεσα σε κάτι δίκαιο ή άδικο. Δεν είναι και πολύ ευέλικτοι, θα μπορούσες να πεις· αλλά είναι αυτό που είναι.

Και έχουν επηρεάσει βαθιά τη φανταστική λογοτεχνία και την ηρωική φαντασία γενικά. Ο μοναχικός ήρωας που τα βάζει με δυνάμεις που τον υπερβαίνουν είναι εμβληματική φιγούρα της ηρωικής φαντασίας, και έχει ουσιαστικά ξεκινήσει από τη ρομαντική παράδοση. Ακόμα και χαρακτήρες όπως ο Κόναν – βάρβαροι – έχουν ιπποτικά στοιχεία αν κάνεις τους κοιτάξει προσεχτικά. Δεν είναι απλοί βάρβαροι, άξεστοι βάρβαροι· είναι βάρβαροι με ιδεολογία. Σκεφτείτε μόνο τον Βασιλιά Kull, τον ήρωα που ο R.E. Howard είχε γράψει πριν από τον Κόναν. Οι χαρακτήρες αυτοί είναι ρομαντικοί. Ακόμα κι αν η φανταστική λογοτεχνία δεν είναι απόλυτα ρομαντική, έχει πολύ ισχυρά στοιχεία από τη ρομαντική παράδοση σε όλες της τις εκφάνσεις.

Σήμερα κάποιοι ίσως να νομίζουν ότι έχουν ξεφύγει από τη ρομαντική παράδοση, ή ότι η ρομαντική παράδοση είναι «παρωχημένη». Κάνουν λάθος. Για παράδειγμα, στο A Song of Ice and Fire του GRR Martin οι ιππότες δεν εμφανίζονται ως πολύ ιδανικές φιγούρες· εμφανίζονται περίπου όπως ήταν στην πραγματικότητα – δηλαδή, χασάπηδες με πανοπλία. Ωστόσο, ακόμα και στο A Song of Ice and Fire μόνο ένας ανόητος δεν θα παρατηρούσε ότι υπάρχει ρομαντισμός. Όλα τα ρομαντικά στοιχεία είναι εκεί, και η ρομαντική παράδοση πολύ ισχυρή μέσα στην αφήγηση. Απλώς δεν είναι μια ιστορία που να παρουσιάζει τα πράγματα εξιδανικευμένα. Όμως ο ρομαντισμός δεν σημαίνει πάντα εξιδανίκευση. Ακόμα κι αν οι ιππότες του Martin είναι καθάρματα, το γεγονός ότι, σε κάποια στιγμή, κάποιος από αυτούς πετάγεται και κάνει μια ηρωική προσπάθεια εναντίον πολλών για να σώσει ένα κοριτσάκι, αυτό είναι ρομαντισμός· δεν υπάρχει αμφιβολία.

Ρομαντισμός δεν είναι μόνο οι Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης. Αυτοί απλώς είναι μια ακραία ρομαντική περίπτωση. Το πόσο ιδεολόγοι θα είναι οι χαρακτήρες της ρομαντικής παράδοσης κυμαίνεται.

Και αξιοσημείωτο είναι πως, μέχρι και σήμερα, αισθανόμαστε κάτι για τη ρομαντική παράδοση. Παρότι έχουν περάσει αιώνες από τον Μεσαίωνα, παρότι έχουν εμφανιστεί κι εξαφανιστεί ένα σωρό άλλα αφηγηματικά είδη από τότε, η ρομαντική παράδοση εξακολουθεί να είναι όχι μόνο ισχυρή, αλλά και να μιλά μέσα μας. Όταν σκέφτεσαι ιππότες σε μακρινές αναζητήσεις, ή μοναχικούς πύργους, ή δίκαιους εκδικητές, πάντα αισθάνεσαι κάτι να κινείται μέσα σου. Και τώρα που έγραψα αυτή την πολύ απλή πρόταση, κάτι αισθάνθηκα: και δεν υπερβάλλω. Ο ρομαντισμός έχει, ίσως, αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας. Ακόμα κι αν δεν ξέρεις τι είναι «ρομαντική παράδοση», το νιώθεις! Όταν ήμουν μικρός και είχα πρώτη φορά δει ιππότες και δράκους και μοναχικούς πύργους στην άκρη της ερημιάς, είχα κατευθείαν αισθανθεί κάτι να με μαγνητίζει, κάτι πολύ διαφορετικό, και πολύ πιο δυνατό, από αυτό που αισθάνεσαι, ας πούμε, όταν βλέπεις μια ταινία με μαφιόζους ή με στρατιώτες στο Βιετνάμ, ή με εξωγήινους και διαστημόπλοια. Η ρομαντική παράδοση είναι πολύ πιο ισχυρή. Πολλές φορές νομίζω ότι αυτή ήταν που ουσιαστικά με τράβηξε προς τη φανταστική λογοτεχνία. Μόλις είδα τέτοια πράγματα, αμέσως κόλλησα.

Σήμερα μπορεί το είδος να το έχουμε εξελίξει, να το έχουμε αλλάξει, αλλά ο ρομαντισμός παραμένει. Για παράδειγμα, στο δικό μου Θρυμματισμένο Σύμπαν, παρότι έχω διαφόρων ειδών στοιχεία, που θα μπορούσες να τα χαρακτηρίσεις «μεταμοντέρνα», ο ρομαντισμός εξακολουθεί να υφίσταται από πίσω. Ακόμα και σε ιστορίες όπως Η Αίσθηση της Ταχύτητας υπάρχουν «ιππότες» – οι ραλίστες του αγώνα.

Και μετά, σκέψου τον Ιππότη της Ασφάλτου – ναι, εκείνη την παλιά τηλεοπτική σειρά. Είχα ξαναδεί τελευταία κάποια επεισόδιά της, και ναι μεν δεν μπορείς να πεις ότι είναι κάτι το αριστουργηματικό, αλλά έχει αυτό το πνεύμα του ρομαντισμού: ο μοναχικός εκδικητής που αντιμετωπίζει κακούργους και προστατεύει αθώους. Σου θυμίζει κάτι;

Η ρομαντική παράδοση αποτελεί βάση για πάρα πολλές ιστορίες, αλλά ειδικά με τη φανταστική λογοτεχνία είναι αναπόσπαστα δεμένη.

Η ρομαντική παράδοση ίσως, μάλιστα, να είναι αναπόσπαστα δεμένη με εμάς τους ίδιους. Δείτε για παράδειγμα τι γράφει ο William Lindsay Gresham σ’ένα σημείο του Nightmare Alley (το οποίο δεν είναι φανταστική λογοτεχνία): The brightness of the summer morning filled him with a pleasant sadness, as if at the thought of something noble and magic which had happened long ago in the days of knights and lonely towers.

Αυτό το έχω αισθανθεί κι εγώ. Το είχα αισθανθεί προτού καν γνωρίσω ακριβώς τη φανταστική λογοτεχνία. Ίσως αυτό να ήταν που με οδήγησε στη φανταστική λογοτεχνία. Όπως η παραπάνω πρόταση από το Nightmare Alley με ώθησε τώρα να γράψω ετούτο εδώ το άρθρο. Και δείχνει το πόσο βαθιά είναι ριζωμένος ο ρομαντισμός μέσα μας. Ακόμα κι αν νομίζεις ότι δεν ξέρεις τι είναι ο ρομαντισμός, ξέρεις.

---