ΣΚΕΨΕΙΣ

4/2/2025

Το Βιβλίο και η Αγορά, Μέρος 1
Βλάπτει η Αγορά το βιβλίο, τον συγγραφέα, και τον αναγνώστη;

 

Από παλιά τα βιβλία – και αναφέρομαι, κυρίως, στα λογοτεχνικά βιβλία – καθορίζονται από την Αγορά σε μεγάλο βαθμό. Δεν γράφω «ανέκαθεν», γιατί δεν είναι κάτι που ίσχυε ανέκαθεν. Είναι, όμως, κάτι που ίσχυε από αρκετά παλιά ώστε να μας κάνει να νομίζουμε ότι είναι κάτι που ίσχυε ανέκαθεν, ή ότι είναι κάτι το φυσιολογικό.

(Και προτού συνεχίσω, επειδή ξέρω πώς σκέφτονται ορισμένοι, σας λέω εκ των προτέρων ότι αυτά που θα ακολουθήσουν δεν είναι «κουμμουνιστική προπαγάνδα εναντίον της Αγοράς». Διαβάστε και θα ανακαλύψετε τι είναι. Κατά πάσα πιθανότητα, δεν είναι τίποτα από αυτά που νομίζετε.)

Θυμάμαι, όταν ήμουν μικρός, να μπαίνω σε ιστοσελίδες – του εξωτερικού, κυρίως, αν και δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία αυτό – και να διαβάζω για τα βιβλία σε σχέση με την Αγορά. Σε ποια «αγορά» απευθύνεσαι; ήταν μια συνήθης ερώτηση που γινόταν (και γίνεται) στους συγγραφείς (κυρίως του εξωτερικού). Ή: Να ξέρεις την αγορά στην οποία απευθύνεσαι – ώστε, δηλαδή, να γράψεις κάτι που μπορεί να απορροφηθεί από τη συγκεκριμένη αγορά – πχ, βιβλία τρόμου, βιβλία μυστηρίου, βιβλία ρομάντζα· ή σε ποιο περιοδικό θα στείλεις κάποιο διήγημα – οπότε, το περιοδικό τότε είναι η «αγορά».

Η κουβέντα περί Αγοράς, ή επιμέρους αγορών, και βιβλίων είναι απέραντη και πολυδιάστατη. Το λιγότερο που μπορεί να λέγεται είναι πόσα βιβλία τυπώνει ο καθένας, ή πόσα βιβλία «έχει διαθέσει» στην Αγορά, ή πόσα βιβλία έχει όντως πουλήσει. Αυτά δεν τα βρίσκεις, σίγουρα, μόνο σε ιστοσελίδες του εξωτερικού. Οι δικοί μας εκδότες φαίνεται πως έχουν μια εξαιρετική μανία με το να γράφουν μεγάλους αριθμούς επάνω στα εξώφυλλα των βιβλίων ή στα διαφημιστικά μηνύματα. Πόσα αντίτυπα είναι η τάδε έκδοση, πόσα έχουν πουληθεί. (Ορισμένα, δε, είναι τόσο υπερφίαλα που μάλλον το γέλιο προκαλούν, γιατί μόνο οι ανόητοι, ή οι αδαείς, μπορεί να πιστέψουν ότι αυτά τα νούμερα είναι αληθινά.)

Είτε, όμως, κάποια πράγματα γράφονται, ή συζητιούνται, για λόγους φτηνού εντυπωσιασμού, είτε για λόγους πρακτικά οικονομικούς, το θέμα είναι πως συνδέουν το βιβλίο άμεσα με την Αγορά, σε σημείο που σε κάνουν να πιστέψεις ότι, όχι μόνο δεν μπορεί να υπάρξει βιβλίο χωρίς την Αγορά, αλλά ούτε λογοτεχνία μπορεί να υπάρξει χωρίς την Αγορά, ούτε συγγραφείς μπορούν να υπάρξουν χωρίς την Αγορά, ούτε γενικά αφήγηση μπορεί να υπάρξει χωρίς την Αγορά (λες κι έχει ξαφνικά απαγορευτεί να συγκεντρωθούν μερικοί άνθρωποι γύρω από μια φωτιά κι ένας παραμυθάς ν’αρχίσει να τους λέει μια ιστορία).

Το πρώτο που πρέπει, τέκνον μου, να έχεις κατά νου είναι η Αγορά. Σε ποια αγορά απευθύνεται το βιβλίο; Ποια αγορά μπορεί να το απορροφήσει; Γιατί δεν προσαρμόζεσαι στην Αγορά, ή σε κάποια από τις επιμέρους αγορές; Τι θέλει η Αγορά; Πόσα αντίτυπα έβγαλε ο τάδε εκδότης; Να το κάνουμε σημαία αλλά επί δύο (ή επί δέκα);

Μπλα, μπλα, μπλα, μπλα… Η κουβέντα είναι ατέρμονη από εδώ ώς τα πέρατα του Μαύρου Χάους.

Και κάπου μέσα σ’όλ’ αυτά κινδυνεύεις να ξεχάσεις ότι το βιβλίο – ειδικά το λογοτεχνικό βιβλίο – είναι το βιβλίο το ίδιο, είναι η αφήγηση, είναι η τέχνη της γραφής, είναι ο τρόπος που σε μεταφέρει, νοητικά, αλλού.

Όταν, ως αναγνώστης, διαβάζεις ένα βιβλίο σ’ενδιαφέρει η Αγορά; Σίγουρα όχι. Σε ενδιαφέρει μόνο η ιστορία που διαβάζεις – αν είναι καλή, αν σε παρασέρνει. Ωστόσο, από την Αγορά έχεις λάβει το βιβλίο. Η Αγορά έχει φιλτράρει τα πράγματα έτσι ώστε αυτό το βιβλίο να έρθει τελικά σ’εσένα. Ναι μεν το διάλεξες, αλλά η επιλογή σου ήταν περιορισμένη από αυτό το φίλτρο της Αγοράς. Το έχεις ποτέ σκεφτεί έτσι; Δεν έχεις πραγματικά ελεύθερη επιλογή. Έχεις περιορισμένα ελεύθερη επιλογή όταν παίρνεις τα βιβλία σου από την Αγορά.

Δεν το είχα σκεφτεί αυτό ακριβώς έτσι όταν ήμουν μικρός· αλλά ποτέ δεν σκεφτόμουν και την Αγορά. Απλώς, ή μου άρεσε το βιβλίο ή όχι.

Εκείνο επίσης που δεν σκεφτόμουν, από μικρός, ως συγγραφέας ήταν η Αγορά. Απλώς έγραφα εκείνο που ήθελα να γράψω, κι όταν γράφεις ανεπηρέαστος από οτιδήποτε άλλο (και δεν εννοώ τελείως χωρίς επιρροές από άλλα βιβλία αλλά χωρίς εμβόλιμες επιρροές, όπως από την Αγορά), πραγματικά δεν σκέφτεσαι την Αγορά, απλώς χάνεσαι μέσα στην ιστορία που ο ίδιος πλάθεις, ή που, μάλλον, αφήνεις να έρθει αβίαστα να σε βρει κι εσύ την ακολουθείς. Δε σ’ενδιαφέρει αν αυτό ταιριάζει στην Αγορά, ούτε αναρωτιέσαι σε ποια αγορά ή σε ποιο κοινό απευθύνεσαι.

Η αξία της λογοτεχνίας δεν είναι βασικά σχετιζόμενη με την Αγορά. Η λογοτεχνία έχει αξία από μόνη της. Πρέπει να είσαι τελείως αποτελματωμένος ή αποβλακωμένος για να μην μπορείς να το καταλάβεις αυτό, είτε ως συγγραφέας είτε ως αναγνώστης.

Έτσι, όταν αργότερα έμπαινα σε διάφορους ιστότοπους και έβλεπα να συζητάνε για το βιβλίο και την Αγορά – ειδικά ως συμβουλές προς συγγραφείς – αναρωτιόμουν: Τι λένε αυτοί τώρα; Είναι παλαβοί; Αυτό είναι το μόνο που σκέφτονται σχετικά με το βιβλίο;

Υπάρχει, επίσης, από παλιά μια γενική προπαγάνδα για τους «εκδομένους συγγραφείς». Μια προσπάθεια να πείσουν τους πάντες ότι, αν κανείς δεν θέλει να εκδώσει τα βιβλία σου, δεν είναι αρκετά καλός, δεν είναι πραγματικός συγγραφέας. Κι αν δεν μπορείς να βρεις εκδότη, πρέπει να μάθεις… τι; Όχι πώς να γίνεις καλύτερος συγγραφέας. Όχι, κανείς δεν σ’το λέει αυτό. Σου λένε ότι πρέπει να προσαρμοστείς στην Αγορά. Με άλλα λόγια, πιο ξεκάθαρα, να μη γράφεις εκείνο που θέλεις εσύ αλλά να γράφεις κάτι άλλο, διαφορετικό, το οποίο ζητά κάποια αόρατη οντότητα που ονομάζεται, γενικώς κι αορίστως, «η Αγορά».

Και κάπου εδώ τίθεται ένα πολύ εύλογο ερώτημα, εκτός των άλλων, το οποίο είναι: γιατί η Αγορά να ζητά αυτό και όχι κάτι διαφορετικό; Ποιος ρυθμίζει την Αγορά έτσι ώστε να μη ζητά κάτι άλλο; Ποιος τη ρυθμίζει έτσι ώστε να μη ζητά, σε τελική ανάλυση, το οτιδήποτε μπορεί να γραφτεί;

Αλλά ο σκοπός του άρθρου δεν είναι να αναρωτηθούμε για αυτό. Ο σκοπός του άρθρου είναι να δούμε ότι, εν τέλει, η Αγορά βλάπτει τη λογοτεχνία – και ίσως όλα τα βιβλία γενικά, λογοτεχνικά και μη. (Πολύ πιθανόν, μάλιστα, το ίδιο να συμβαίνει και με τη μουσική, ή με τη ζωγραφική· αλλά, πάλι, ο σκοπός του άρθρου μας δεν είναι να μιλήσουμε γι’αυτά.)

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς: Γιατί; Γιατί η Αγορά βλάπτει το βιβλίο;

Μα, φυσικά, το βλάπτει όπως θα έβλαπτε το οτιδήποτε η οποιαδήποτε απαγόρευση ή ο οποιοσδήποτε εξαναγκασμός.

Όταν ο συγγραφέας δεν γράφει εκείνο που πραγματικά θέλει αλλά κάτι άλλο που «ταιριάζει» (υποτίθεται) στην Αγορά, κατά πρώτον χάνει ο ίδιος εκείνη τη μαγική αίσθηση τού να ακολουθείς την έμπνευσή του. Κατά δεύτερον, τι… προϊόν (αφού έχουμε καταντήσει να μιλάμε για προϊόν σε τέτοια κατάσταση) λαμβάνει ο αναγνώστης; Λαμβάνει κάτι που έχει γραφτεί, εν μέρει τουλάχιστον, εξαναγκαστικά: κάτι που έχει περάσει από το φίλτρο της Αγοράς για να φτάσει σ’αυτόν. Όπως λέγαμε, λοιπόν, παραπάνω, η επιλογή του δεν είναι ελεύθερη. Είναι περιορισμένα ελεύθερη. Και το έργο – συγνώμη, το προϊόν – που δέχεται δεν είναι το «πραγματικό» ακριβώς. Είναι το… αποστειρωμένο, θα μπορούσες να πεις. Είναι κάτι που έχει μπει σε καλούπι. Υποτίθεται πως το συγκεκριμένο «καλούπι» είναι κάτι που το ζητά η Αγορά – δηλαδή, ο αναγνώστης – αλλά ο ίδιος ο αναγνώστης δεν το ξέρει αυτό! Δεν ξέρει τι ζητά, απλώς του έρχεται ένα προϊόν μέσα από το φίλτρο της Αγοράς και το λαμβάνει ως αληθινό, χωρίς, πολύ συχνά, να διανοείται ότι θα μπορούσε να υπάρξει κάτι άλλο. Δηλαδή, σε τελική ανάλυση, ο αναγνώστης διαμορφώνεται από την Αγορά, παρότι υποτίθεται ότι η Αγορά διαμορφώνεται από τους αναγνώστες.

Φυσικό δεν είναι η Αγορά να ζητά συγκεκριμένα πράγματα αφού η ίδια πρώτη τα επιβάλλει;

Θα μπορούσες, πολύ εύκολα, να το ονομάσεις και φαύλο κύκλο όλο αυτό.

Όπως και νάχει, είναι, αναμφίβολα, ένα πράγμα ψεύτικο, είναι ένα ψέμα που συντηρείται από τον εαυτό του. Είναι σαν να λες στον εαυτό σου συστηματικά ψέματα και ο ίδιος να επιβεβαιώνεις τα ψέματά σου. Ποτέ δεν πρόκειται να κάνεις λάθος.

Πάντα η Αγορά θα είναι σωστή.

Αλλά αυτό βλάπτει και τον αναγνώστη και τον συγγραφέα.

Το άρθρο μας, όμως, έχει πια γίνει αρκετά μεγάλο. Θα συνεχίσουμε σε επόμενο, σύντομα, το οποίο εστιάζεται σε πιο… εγχώρια προβλήματα της Αγοράς και του βιβλίου.

---