ΣΚΕΨΕΙΣ

21/7/2009

Αρνητική Λογοτεχνία

...και η παράλογη ύπαρξή της

Όταν ήμουν μικρός, είχε βρεθεί στο σπίτι μου ένα ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό. Το είχα ανοίξει και είχα ρίξει μια ματιά στα διηγήματα. Κανένα δεν αισθάνθηκα να με τραβά ιδιαίτερα, αλλά ένα από αυτά έτυχε να το διαβάσω. Και αμέσως με εξέπληξε ο απίστευτος αρνητισμός του. Αναρωτήθηκα τι λόγο μπορεί να είχε ο συγγραφέας για να το γράψει, και τι σκοπό μπορεί μια τέτοια λογοτεχνία να εξυπηρετεί, εκτός απ'το να σε φέρει στη σωστή διάθεση για μια καλή αυτοκτονία.

Δεν θυμάμαι αν αυτή ήταν η πρώτη μου επαφή με τη μορφή που τώρα πλέον αποκαλώ «αρνητική λογοτεχνία», αλλά σίγουρα ήταν η πρώτη φορά που θυμάμαι να έχω διαβάσει κάτι τέτοιο.

Δεν με απασχολεί αν το τέλος μιας ιστορίας είναι καλό ή κακό. Έχω λατρέψει ιστορίες με πολύ κακά τέλη, και μπορώ να πω ότι τις προτιμώ από τις ιστορίες με τα χαζοχαρούμενα χάπυ εντ, αν και προσωπικά τείνω περισσότερο προς το πικρόγλυκο τέλος: εκείνο που δεν είναι ούτε τελείως καλό ούτε τελείως κακό, ακριβώς όπως και η ζωή. Τίποτα δεν είναι απόλυτο στη ζωή· γιατί να είναι στη λογοτεχνία σου;

Η αρνητική χροιά που έχω παρατηρήσει στη λογοτεχνία δεν έχει να κάνει ούτε με το τέλος μιας ιστορίας ούτε καν με τη θεματολογία της. Μπορεί να περιγράφεις πώς ένα νεκροθάφτης θάβει νεκρούς σ'ένα ερημικό νεκροταφείο, κι όμως η λογοτεχνία να μην είναι αρνητική. Ο καλύτερος τρόπος για να ορίσω την αρνητική λογοτεχνία είναι ότι εστιάζεται στη μιζέρια της οποιασδήποτε κατάστασης, στο μαύρο κατακάθι της ψυχής, στην ασχήμια που έχει να παρουσιάσει το καθετί. Σίγουρα, δεν ψυχαγωγεί αυτή η μορφή λογοτεχνίας, αλλά ούτε και ξυπνά το μυαλό, ούτε οδηγεί σε προβληματισμό, ούτε έχουν, συνήθως, οι ιστορίες της κάποιο ενδιαφέρον – μάλλον βαρετές είναι. Όταν ήμουν μικρός αναρωτιόμουν τι σκοπό εξυπηρετεί, και ακόμα αναρωτιέμαι – και δε νομίζω ποτέ να πάψω να αναρωτιέμαι. Ως συγγραφέας, μου φαίνεται αστείο να γράψω κάτι τέτοιο· δεν θα μου πρόσφερε τίποτα. Ως αναγνώστης, το ίδιο· πραγματικά, δεν μπορώ να φανταστώ τι λόγο μπορεί να έχω για να διαβάσω αρνητική λογοτεχνία, εκτός από την καθαρά επιστημονική περιέργεια – ξέρετε, όπως παρατηρείς ένα δύσμορφο είδος πλάσματος.

Ρίχνοντας μια ματιά στους συγγραφείς που μου αρέσουν, δεν βρίσκω ασφαλώς ούτε έναν που να γράφει αρνητική λογοτεχνία. Μπορεί σε μερικούς να υπάρχουν αρνητικά σημεία μέσα σε μια ιστορία που γράφουν, ή μπορεί να τονίζονται ορισμένα αρνητικά στοιχεία περισσότερο από ό,τι συνήθως, αλλά αυτό δεν κάνει τη λογοτεχνία αρνητική. Η αρνητική λογοτεχνία είναι μιζέρια και μαυρίλα από την αρχή ώς το τέλος της ιστορίας (αν υπάρχει καν κάποια ιστορία, γιατί συνήθως δεν υπάρχει).

Επίσης, δεν μπορώ παρά να παρατηρήσω πως οι πραγματικά καλοί συγγραφείς δεν γράφουν αρνητική λογοτεχνία. Μέσα από το έργο τους, όσο άσχημες κι αν είναι οι καταστάσεις που παρουσιάζονται, μπορούμε είτε να ψυχαγωγηθούμε είτε να οδηγηθούμε σε κάποιες σκέψεις ή συμπεράσματα για την ανθρώπινη φύση ή τη φύση του κόσμου. Η αρνητική λογοτεχνία δεν το κάνει αυτό: όχι μόνο δεν έχει να πει τίποτα ουσιαστικό για τον άνθρωπο ή τον κόσμο, αλλά ούτε ψυχαγωγία δεν έχει να προσφέρει.

Το δυστυχές είναι ότι μπορείς να δεις από νέους μέχρι παππούδες να γράφουν αρνητική λογοτεχνία. Επομένως, δεν είναι δυνατόν να αποδώσεις την ύπαρξή της ούτε στις εφηβικές ανησυχίες ούτε στη μελαγχολία της προχωρημένης ηλικίας. Σε τι να την αποδώσεις, τότε; Στην ίδια την επιθυμία του ανθρώπινου μυαλού να αυτοτιμωρείται, είναι η μόνη πιθανή απάντηση που έχω να δώσω αυτή τη στιγμή. Στην αντίστροφη διάνοια, που λένε, για όσους ξέρουν από ψυχολογία. Μέσα στον άνθρωπο κρύβεται κάτι το αυτοκαταστροφικό· είναι σαν η ψυχή του να προσπαθεί να καταβροχθίσει τον ίδιο της τον εαυτό· και η αρνητική λογοτεχνία, νομίζω, δεν είναι παρά μια από τις εκφάνσεις αυτού του νοητικού παράσιτου.

Και τι να γίνει τώρα, ρε φίλε, φωνάζει εύλογα ο αναγνώστης, να εξαφανίσουμε την – πώς την είπες – «αρνητική λογοτεχνία» επειδή δεν σου αρέσει εσένα;

Για όνομα του Χαμουραμπί, όχι! Πρέπει να έχουμε και κάτι για να πειραματιζόμαστε...

---