ΣΚΕΨΕΙΣ

16/7/2013

Περί Γραφής: Κλειστό Τέλος και Ανοιχτό Τέλος
Μια νησίδα λογικής σε μια ατέρμονη θάλασσα χωροχρονικού χάους

 

Σε κάθε μορφή αφήγησης υπάρχουν δύο ειδών τέλη: το κλειστό τέλος και το ανοιχτό τέλος. Πρόκειται για δύο ακραίες μορφές, επειδή, στην πραγματικότητα, κανένα τέλος δεν είναι αληθινά κλειστό, ενώ πολύ σπάνια κάποιο τέλος είναι αληθινά ανοιχτό. Αρχετυπικά, όμως, μπορείς να πεις ότι υπάρχει το Κλειστό Τέλος και το Ανοιχτό Τέλος.

Κλειστό Τέλος είναι όταν η ιστορία τελειώνει χωρίς να υπάρχει καμία υπόνοια για πιθανή συνέχεια. Κλειστό Τέλος είναι όταν όλα τα μυστήρια λύνονται, όλες οι πλοκές περατώνονται, και μπορούμε τώρα να αφήσουμε πίσω μας τον κόσμο της αφήγησης. Κλειστό Τέλος είναι το «Και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα».

Ανοιχτό Τέλος είναι όταν η ιστορία σταματά απότομα και αφήνει εμάς να φανταστούμε τα υπόλοιπα. Ανοιχτό Τέλος είναι όταν πολλά μυστήρια μένουν ανεξήγητα, όταν πολλές πλοκές αφήνονται μετέωρες. Ανοιχτό Τέλος είναι το «Και τότε άρχισαν να περιπλανιούνται στο σκοτεινό δάσος αναζητώντας απεγνωσμένα την επιστροφή στην πατρίδα τους...» (Ομολογουμένως μια πρόταση δικής μου επινόησης, καθόλου όπως το «Και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα».)

Γενικά, οι περισσότερες ιστορίες έχουν την τάση να ρέπουν προς το κλειστό τέλος (γι’αυτό κιόλας δεν υπάρχει το αντίστοιχο του «Και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα» αλλά για ανοιχτό τέλος). Δεν είναι τυχαίο, νομίζω. Διότι ο άνθρωπος μέσα από την αφήγηση προσπαθεί να βάλει σε μια τάξη τον κόσμο. Το σύμπαν είναι, κατά βάση, ένα χαοτικό μπάχαλο. Οι ιστορίες εκεί δεν έχουν τέλος· και ούτε καν αρχή δεν έχουν. Αν το σκεφτείς, διαπιστώνεις ότι έχουν αρχίσει πολύ προτού νομίζεις ότι άρχισαν· κι όταν το ξανασκεφτείς, διαπιστώνεις ότι ίσως να έχουν αρχίσει ακόμα πιο πριν... Στην αφηγηματική τέχνη προσπαθούμε να βάλουμε μια κάποια τάξη στο χάος, και να δώσουμε τέλος (και αρχή) στις ιστορίες. Γι’αυτό κιόλας «αυτοί έζησαν καλά κι εμείς καλύτερα» – κανείς δεν θέλει να μάθει τι γίνεται μετά τον γάμο του πρίγκιπα και της πριγκίπισσας, γιατί είναι συνήθως μια πολύ άσχημη ιστορία.

Ένα παράδειγμα κλειστού τέλους (από τα χιλιάδες– εκατομμύρια που υπάρχουν) είναι το τέλος του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Όλες οι ιστορίες τελειώνουν, όλοι οι ήρωες τώρα μπορούν να ξεκουραστούν, και ο κόσμος, η Μέση Γη, έχει έρθει σε μια σχετική τάξη: το Κακό έχει ηττηθεί, το Καλό φαίνεται να έχει θριαμβεύσει. Τέλος. Κλειστό τέλος. Μαζεύεις τη Μέση Γη και τη βάζεις μέσα σε μια γυάλα.

Ένα παράδειγμα ανοιχτού τέλους, τώρα–

Εδώ είναι τα δύσκολα. Σκέφτομαι ώρα να βρω ένα πραγματικά ανοιχτό τέλος, και δυσκολεύομαι πάρα, πάρα πολύ. Είναι, βλέπετε, αυτή η τάση του ανθρώπου να θέλει να φτιάχνει ιστορίες που ρέπουν προς το αρχετυπικό Κλειστό Τέλος... Τελικά, κατάφερα να βρω ένα ανοιχτό τέλος. Δεν ξέρω αν θα έχετε διαβάσει το βιβλίο. Ούτε εγώ το έχω διαβάσει. Ένα γνωστό μου πρόσωπο το έχει διαβάσει, και τώρα θυμήθηκα που μου έλεγε γι’αυτό παλιότερα, οπότε ανέτρεξα και το βρήκα. Είναι Η Αίθουσα του Θρόνου – ένα μυθιστόρημα του Τάσου Αθανασιάδη. Στο τέλος αυτής της ιστορίας, η ηρωίδα (αν δεν κάνω λάθος) παθαίνει αυτοκινητιστικό δυστύχημα και την πηγαίνουν στο νοσοκομείο. Και εκεί η ιστορία τελειώνει. Δεν ξέρεις καν αν η ηρωίδα επέζησε. Τέλος. Ανοιχτό τέλος. Φαντάσου εσύ τη συνέχεια.

(Παρεμπιπτόντως, αν ξέρετε εσείς κάποιο άλλο ανοιχτό τέλος σε βιβλίο θα ήθελα πολύ να μάθω ποιο είναι το βιβλίο αυτό. Μη διστάσετε να μου στείλετε email και να μου το πείτε, στο kostasvoulazeris @ yahoo . gr. Μπορεί, μάλιστα, να το προσθέσω αργότερα σε αυτό το άρθρο ως υποσημείωση.)

Ασφαλώς, κανένα τέλος δεν είναι αληθινά κλειστό, όπως είπα και στην αρχή, ενώ ελάχιστα τέλη είναι αληθινά ανοιχτά. Μπορούμε συνήθως να φανταστούμε τι συμβαίνει μετά από το «κλειστό» τέλος μιας ιστορίας, δεν μπορούμε; Ακόμα και στη Μέση Γη, άλλωστε, κάτι πρέπει να γίνεται μετά την ήττα του Σόρον στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών· δεν μπορεί τα πάντα βρίσκονται σε μια χρονική στάση. Το ίδιο ισχύει και για πάρα πολλές άλλες ιστορίες.

Το όλο θέμα, επομένως, είναι κατά πόσο το τέλος μιας ιστορίας γέρνει προς τη μεριά του Κλειστού Τέλους ή του Ανοιχτού Τέλους. Όσο πιο πολύ τα πάντα εξηγούνται και όλες οι πλοκές περατώνονται, τόσο πιο πολύ κλειστό τέλος έχουμε. Όσο πιο πολλά ερωτηματικά μένουν, όσο πιο πολλές υπόνοιας για συνέχεια υπάρχουν, τόσο πιο ανοιχτό τέλος έχουμε.

Και βέβαια ανοιχτό τέλος δεν είναι το τέλος του πρώτου βιβλίου μιας τριλογίας, για παράδειγμα. Δεν είναι εκείνο το τέλος που ξέρουμε πως έπεται συνέχεια σε κάποιο άλλο βιβλίο. Είναι εκείνο τέλος που ξέρουμε ότι δεν έπεται συνέχεια σε κάποιο άλλο βιβλίο αλλά, παρ’ όλ’ αυτά, είναι ανοιχτό. Τα βιβλία του A Game of Thrones, για παράδειγμα, δεν έχουν ανοιχτά τέλη, γιατί πάντα ακολουθεί και επόμενο βιβλίο. Θα δούμε αν το τέλος είναι ανοιχτό μόνο όταν ο Martin τελειώσει ολόκληρη τη σειρά. Το Dune, αντιθέτως, μπορείς να πεις ότι ρέπει προς ανοιχτό τέλος γιατί, παρότι ακολουθούν συνέχειες ύστερα από το πρώτο βιβλίο, αυτές δεν είναι άμεσες συνέχειες. Δεν είναι η ίδια ιστορία· είναι άλλες ιστορίες. Και φυσικά λέω ότι ρέπει προς ανοιχτό τέλος, γιατί το τέλος του δεν είναι πραγματικά ανοιχτό· οι περισσότερες πλοκές έχουν κλείσει.

Κι αυτό είναι που συμβαίνει πιο συχνά: μια ιστορία ρέπει προς Κλειστό Τέλος ή Ανοιχτό Τέλος, ή βρίσκεται κάπου στη μέση αυτών των δύο άκρων.

Όταν γράφεις, μπορείς να αποφασίσεις τι θέλεις να κάνεις. Πόσο θέλεις η ιστορία σου να ρέπει προς Κλειστό Τέλος ή Ανοιχτό Τέλος. Το Κλειστό Τέλος δεν πρόκειται ποτέ να το πετύχεις· είναι ανέφικτο όνειρο: πάντα μπορούμε να φανταστούμε κάποιες πιθανές συνέχειες εκτός αν στην ιστορία σου όλο το σύμπαν καταστρέφεται χωρίς καμια πιθανότητα να αναγεννηθεί. Το Ανοιχτό Τέλος μπορεί να είναι εντυπωσιακό, αλλά συνήθως στην ακραία του μορφή μοιάζει ανόητο, ανούσιο, ή φιγουρατζίδικο.

Το καλύτερο είναι ν’αφήσεις την ίδια την ιστορία σου να σε οδηγήσει. Γράψε την ιστορία που θα ήθελες να διαβάσεις. Καθώς γράφεις θα ανακαλύψεις τι είδους τέλος χρειάζεται να δώσεις. Μπορεί να γέρνει περισσότερο προς τη μεριά του κλειστού, μπορεί περισσότερο προς τη μεριά του ανοιχτού. Δεν έχει σημασία, αρκεί να ταιριάζει. Μη σκέφτεσαι ποιες μπορεί να είναι οι αντιδράσεις των αναγνωστών και κομπλάρεις· αυτές ποτέ δεν μπορείς να τις προβλέψεις, και ο καθένας, εξάλλου, έχει τα δικά του γούστα. Ακολούθησε την ιστορία όπως έρχεται. Αυτή νομίζω πως είναι η μόνη λογική, μη καθοδηγούμενη από εμπορικά συμφέροντα συμβουλή που μπορεί να σου δώσει κάποιος. Αν βέβαια σκέφτεσαι το τάλιρο, τότε νομίζω ότι συνήθως στον κόσμο αρέσει περισσότερο το κλειστό τέλος, πράγμα που θεωρώ ότι προέρχεται από την ανάγκη μας να βάζουμε μια τάξη στο παράλογο χάος της πραγματικότητας που βιώνουμε. Γι’αυτό κιόλας, γενικά, οι ιστορίες με κλειστά τέλη είναι που έχουν και τη μεγαλύτερη εμπορική επιτυχία. (Ή ίσως αυτές να θέλουν να μας πλασάρουν.)

Προσωπικά, έχω ανακαλύψει ότι εγώ γράφω τέλη που, αν και δίνουν σίγουρα μια βασική ολοκλήρωση στην ιστορία, αφήνουν και πολλά στη φαντασία του αναγνώστη για πιθανή συνέχεια. Ενώ η ιστορία τελειώνει, ο κόσμος που περιβάλλει τους χαρακτήρες μοιάζει ζωντανός, μοιάζει να συνεχίζει να υπάρχει, και οι ίδιοι οι χαρακτήρες μοιάζει να συνεχίζουν τις ζωές τους πέρα από τα πλαίσια της ιστορίας. Είναι σαν, κάποια στιγμή, ένας συμπαντικός μπανιστιρτζής να έφερε το μεγεθυντικό του φακό κοντά στο χωροχρονικό σημείο που αφορά εκείνους τους χαρακτήρες, και μετά, αφού είδε τι έγινε με κάποια γεγονότα στη ζωή τους, ο συμπαντικός μπανιστιρτζής έφυγε (πηγαίνοντας σε άλλη κλειδαρότρυπα, πιθανώς). Αυτό το είδος κάποιοι το ονομάζουν και slice of life – αν και δεν θα έλεγα πως γράφω ακριβώς αυτό το πράγμα, φυσικά.

Νομίζω πως είναι τελείως προσωπική υπόθεση το πώς τελειώνει ο καθένας τις ιστορίες του. Πρέπει απλά να βρεις τι σου ταιριάζει. Και, πολλές φορές, διαφορετικού είδους ιστορίες απαιτούν διαφορετικού είδους τέλος. Γενικά, όμως, μου αρέσει οι ιστορίες να μου αφήνουν εκείνη την αίσθηση ότι ο κόσμος και οι χαρακτήρες συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμα και μετά την αφήγηση. Παρότι δεν μπορώ να πω ότι δεν μου αρέσει και κάτι σαν τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, δεν είναι εκείνο που προτιμώ. Δεν θέλω ο κόσμος και οι χαρακτήρες να τελειώνουν και ύστερα να τους βάζεις σ’ένα κουτί και να τους κλείνεις. Ακόμα και η αρχή μιας ιστορίας μού αρέσει ει δυνατόν να μην είναι κλειστή – δηλαδή, να μη σου δίνει την αίσθηση ότι από εδώ ξεκινάνε τα πάντα αλλά ότι είναι απλά ένα σημείο μέσα στη ζωή τον χαρακτήρων: ένα σημείο από το οποίο ξεκινά κάτι το ενδιαφέρον.

Για παράδειγμα, στον Διαιρεμένο Θεό ακολουθώ ακριβώς αυτή τη λογική της ανοιχτής αρχής. Σίγουρα στην πρώτη σελίδα ξεκινά μια ιστορία, αλλά πιο πριν κάτι άλλο είναι φανερό ότι συνέβαινε.

Η νοοτροπία ροπής προς το ανοιχτό τέλος (και προς την ανοιχτή αρχή, ίσως) νομίζω ότι πλησιάζει να προσομοιώνει το χαοτικό σύμπαν που βιώνουμε – το οποίο δεν βγάζει κανένα νόημα – ενώ συγχρόνως περιορίζει την ιστορία σε ένα πλαίσιο που βγάζει νόημα. Μια νησίδα λογικής σε μια ατέρμονη θάλασσα χωροχρονικού χάους.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---