ΣΚΕΨΕΙΣ

9/5/2023

Περί Γραφής: Το Λανθασμένο Λάθος
Το «λάθος» δεν είναι επίθετο, λένε...

 

Αυτό το άρθρο μοιάζει με ένα άρθρο που είχα γράψει παλιότερα σχετικά με το ρήμα επιτίθεμαι (ή, γενικά, με το ρήμα τίθεμαι). Δηλαδή, αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη λέξη και πώς τη χρησιμοποιούμε, πώς είναι το σωστό και πώς το λάθος.

Η λέξη είναι το λάθος. Είναι ένα ουσιαστικό που σημαίνει κάτι το εσφαλμένο. Σύμφωνα με το Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη σημαίνει σφάλμα, πλάνη, αστόχημα. Μπορείς να πεις, δηλαδή: Αυτό που έκανες ήταν λάθος· δεν έπρεπε να τον είχες βρίσει.

Το λάθος, κανονικά, δεν είναι επίθετο. Όμως μπορεί ν’ακούσεις κάποιον να λέει: Πρέπει, πάση θυσία, να αποφύγουμε τις λάθος ενέργειες.

Αυτό το λάθος είναι πραγματικά λάθος, σύμφωνα με κάποιους. Και, όντως, έτσι είναι, βάσει γραμματικής. Το λάθος δεν είναι επίθετο, δεν μπορεί να χαρακτηρίζει τις «ενέργειες». Το ορθό θα ήταν να πούμε: Πρέπει, πάση θυσία, να αποφύγουμε τις εσφαλμένες ενέργειες. Ή: τις λανθασμένες ενέργειες. Και το εσφαλμένος και το λανθασμένος είναι μετοχές που παίρνουν τη θέση επιθέτου.

Το λάθος είναι απλά ουσιαστικό, απλά λάθος...

Ή, μήπως, δεν είναι και τόσο λάθος;

Οι φανατικοί της «σωστής γραφής» θα σου πουν ότι σίγουρα είναι λάθος. Αλλά εγώ δεν είμαι και τόσο σίγουρος, γιατί βλέπω τη γλώσσα ως κάτι το ζωντανό και το εξελισσόμενο (όπως είχα γράψει, αν δεν κάνω λάθος, και στο άρθρο για το επιτίθεμαι). Από τη στιγμή που χρησιμοποιείται τόσο ευρέως το λάθος και ως επίθετο, μήπως θα έπρεπε να αναρωτηθούμε αν τελικά είναι σωστό λάθος;

Η γλώσσα διαμορφώνεται μέσα από τη χρήση της. Ορισμένα πράγματα που λέγονται, βέβαια, είναι τραγικά, ομολογουμένως, και τουλάχιστον δεν πρέπει να γράφονται εκτός αν θες να αναπαραστήσεις με ακρίβεια το πώς μιλά κάποιος μέσα σ’ένα λογοτεχνικό βιβλίο. Όμως κάποια άλλα πράγματα δεν είναι και τόσο τραγικά. Μπορεί να είναι απλώς μια εξέλιξη.

Αυτό νομίζω πως ισχύει και για το λάθος. Για εμένα το να γράψεις «λάθος ενέργειες» δεν είναι λάθος. Γιατί, πρώτον, βγάζει νόημα – όλοι αμέσως καταλαβαίνουν τι θες να πεις– και, δεύτερον, είναι εύηχο – δεν ακούγεται περίεργο. Αντιθέτως, το «εσφαλμένες ενέργειες», ή ακόμα και το «λανθασμένες ενέργειες», ακούγεται κάπως εξεζητημένο. Όχι πολύ, αλλά δίνει μια πιο επίσημη αίσθηση.

Δεν είμαι σίγουρος αν υπάρχει άλλο ουσιαστικό που να μπορεί να πάρει θέση επιθέτου· αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιο· αλλά υπάρχουν πάρα πολλά επίθετα που παίρνουν τη θέση ουσιαστικού. Για παράδειγμα, δύσπιστος, κακομοίρης, και άλλα. Χρησιμοποιούνται ως χαρακτηρισμοί άλλων λέξεων (κακομοίρης άνθρωπος) αλλά και ως ουσιαστικά από μόνα τους (αυτός ο κακομοίρης).

Το αντίστροφο είναι, βέβαια, πιο σπάνιο. Οι λέξεις που είναι ουσιαστικά δύσκολα χρησιμοποιούνται ως επίθετα. Για παράδειγμα, ο πύργος, το δέντρο, η πλάνη, το άλογο, το όπλο. Αυτά δεν χρησιμοποιούνται ως επίθετα. Δεν γίνεται να χρησιμοποιηθούν ως επίθετα· δεν θα έβγαζαν νόημα.

Το παράδοξο με το λάθος είναι ότι, παρότι εμφανίζεται ως ουσιαστικό στα λεξικά, βγάζει νόημα και ως επίθετο. Απλά και μόνο, ίσως, επειδή έχουμε συνηθίσει να το χρησιμοποιούμε έτσι. Δεν λέμε, πχ, Αυτός ήταν ο λάθος άνθρωπος για τη δουλειά; Τι θέση έχει το λάθος εδώ; Θέση επιθέτου, φυσικά! Θα λέγαμε Αυτός ήταν ο λανθασμένος/εσφαλμένος άνθρωπος για τη δουλειά; Σίγουρα όχι. Θα ακουγόταν άσχημο. Το λάθος, παρότι... λάθος, ακούγεται σωστό.

Το να πεις Αυτός ήταν ο σωστός άνθρωπος για τη δουλειά είναι αντικειμενικά σωστό, γιατί το σωστός είναι επίθετο από τη φύση του, δεν είναι ουσιαστικό. Και, κάνοντας την αντιστροφή μες στο μυαλό μας, βάζουμε το λάθος στη θέση του σωστός. Από εκεί έχει προκύψει και αυτό το γλωσσικό φαινόμενο, νομίζω. Γιατί είναι κάτι το πολύ συνηθισμένο, κάτι που καθημερινά το λέμε, ή το γράφουμε, και κανείς δεν το εκλαμβάνει ως λάθος: βγάζει νόημα αμέσως, καταλαβαίνουμε τι λέμε, και είναι και εύηχο.

Αλλά δεν είναι επίθετο, σου λέει μετά ο φανατικός της γραμματικής.

Ε, εδώ πρέπει να γίνει μια εξαίρεση, λέω εγώ που είμαι ακόμα πιο φανατικός της ζωντανής γλώσσας. Δεν έχει νόημα να παλεύεις ενάντια σε κάτι τόσο ζωντανό όσο το λάθος. Θα μπορούσε, μάλιστα, να χαρακτηριστεί επίθετο, κατά τη γνώμη μου, το οποίο παίρνει και θέση ουσιαστικού κατά περίσταση, όπως και πολλά άλλα επίθετα (ο λάθος, η λάθος, το λάθος). Δε νομίζω ότι θα άλλαζε κάτι το τραγικό, ή ότι θα εκφυλιζόταν η γλώσσα από αυτό.

Κάτι που το χρησιμοποιείς καθημερινά και ακούγεται σωστό δεν μπορεί να είναι λάθος. Μπορεί μόνο να είναι μια εξέλιξη της γλώσσας. Εκτός αν μιλάμε για κάτι το ιδιωματικό. Αλλά, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν μιλάμε για κάτι το ιδιωματικό. Σ’όλη την Ελλάδα το χρησιμοποιούν έτσι, συστηματικά.

*

Στη λογοτεχνία, τώρα, νομίζω ότι είναι ευνόητο πως το καλύτερο είναι να χρησιμοποιεί κανείς τη ζωντανή γλώσσα – δηλαδή, όπως καθημερινά τη μιλάμε. Αλλά έχουμε και δύο περιπτώσεις εδώ: Η μία περίπτωση είναι ο διάλογος, τα λόγια των χαρακτήρων, και οι άμεσες σκέψεις τους· η άλλη περίπτωση είναι η πιο αντικειμενική αφήγηση τρίτου προσώπου. Όταν έχουμε να γράψουμε διάλογο ή άμεσες σκέψεις χαρακτήρων, τότε ασυζητητί πρέπει να χρησιμοποιούμε τη ζωντανή γλώσσα εκτός αν έχουμε ιδιαίτερο λόγο για να θέλουμε να το αποφύγουμε.

Αν, για παράδειγμα, μερικοί χαρακτήρες χαθούν σε μια πόλη, τι θα πει ένας από αυτούς: «Κάπου πήραμε λανθασμένο δρόμο»; Φυσικά και όχι. Θα πει: «Κάπου πήραμε λάθος δρόμο». Έτσι μιλάει ο κόσμος στην καθημερινότητά του. Δεν είναι καλό να γράφεις καραγκιοζιλίκια για να είσαι γραμματικά ορθός.

Στην πιο αντικειμενική αφήγηση τρίτου προσώπου ίσως θα μπορούσες να σκεφτείς τι από τα δύο να χρησιμοποιήσεις: τι θα ταίριαζε περισσότερο. Προσωπικά (γιατί είναι και θέμα υποκειμενικό αυτό), προσπαθώ να χρησιμοποιώ το γραμματικά ορθό όταν είναι και εύηχο. Για παράδειγμα, μέσα στην αφήγηση, μπορεί να γράψω: Οι λανθασμένες ενέργειές τους δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Αλλά αποκλείεται να γράψω: Είχαν πάρει σφαλερό δρόμο, κι έτσι χάθηκαν. Θα γράψω: Είχαν πάρει λάθος δρόμο. Οτιδήποτε άλλο είναι αστείο, εκτός αν θέλεις εσκεμμένα να γράφεις εξεζητημένα γενικά ή σε κάποια περίπτωση για κάποιο λόγο.

Και όταν οι χαρακτήρες μου μιλάνε, κατά πάσα πιθανότητα θα πουν «λάθος ενέργειες», δεν θα πουν «λανθασμένες ενέργειες». Αφηγηματικά, όμως, μπορεί να γράψω και το δεύτερο γιατί είναι εύηχο.

*

Όπως νομίζω ότι έχω πει και σε κάποιο παλιότερο άρθρο, η γνώμη μου γι’αυτά τα θέματα είναι ότι η γραμματική υπάρχει, πρέπει να την ξέρουμε, και πρέπει να την ακολουθούμε· γιατί, αν ο καθένας έγραφε τελείως όπως του κατέβαινε, τότε κανένας δεν θα καταλάβαινε κανέναν και εκεί θα τελείωνε το θέμα. Αλλά δεν πρέπει και να μένουμε κολλημένοι στους κανόνες. Υπάρχουν περιπτώσεις που χρειάζεται να αγνοήσεις τη γραμματική για να είσαι σωστός και όχι λάθος (είδες πώς ταιριάζει πάλι αυτό το λάθος λάθος εδώ;). Δεν γίνεται αλλιώς. Αν κάνεις αλλιώς, κινδυνεύεις να γράφεις όπως ποτέ δεν θα μιλούσες – κι αυτό δεν είναι λογικό. Ναι μεν ο γραπτός λόγος διαφέρει υποχρεωτικά από τον προφορικό, αλλά μόνο ώς ένα βαθμό· δεν μπορεί να διαφέρει τόσο πολύ. Και ειδικά στη λογοτεχνία πρέπει να έχεις υπόψη και μερικά πράγματα παραπάνω· δεν είναι σαν να γράφεις έκθεση στο σχολείο, ούτε σαν να γράφεις δοκίμιο, ή πολιτικό ή επιστημονικό άρθρο. Στη λογοτεχνία η ζωντανή γλώσσα μετράει πολύ περισσότερο από οπουδήποτε αλλού.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---