ΣΚΕΨΕΙΣ

28/2/2023

Περί Γραφής: Εμβόλιμες Σκέψεις
Pause στη λογοτεχνία δεν υπάρχει

 

Αρκετοί που διαβάζουν λογοτεχνικά βιβλία πιθανώς να έχουν συναντήσει το εξής (ή κάτι παρόμοιο μ’αυτό): Δύο χαρακτήρες μιλάνε, ο συγγραφέας μάς γράφει τον διάλογο κανονικά, αλλά σε κάποιο σημείο – ή σε περισσότερα σημεία από ένα – σταματά και, αντί για διάλογο, γράφει τις σκέψεις ενός χαρακτήρα... για μία ολόκληρη μεγάλη παράγραφο... και δεύτερη... και τρίτη... και μπορεί να φτάσει ακόμα και σελίδα ολόκληρη – ή παραπάνω – αλλά μετά ο διάλογος συνεχίζεται σαν να μην είχε διακοπεί καθόλου, σαν όλες αυτές οι σκέψεις να είχαν περάσει από το κεφάλι του χαρακτήρα σε χρόνο μηδέν.

Πώς σας φαίνεται αυτό;

Εγώ το θεωρώ από τα πιο τραγικά λάθη μέσα σε μια αφήγηση. Είναι από εκείνα τα λάθη που δεν είναι ούτε συντακτικά, ούτε γραμματικά, ούτε εννοιολογικά, αλλά καθαρά λάθη αισθητικής ή, ίσως, και λογικής. Γιατί, είναι δυνατόν ένας άνθρωπος να κάνει τόσο γρήγορα τόσες πολλές σκέψεις και μετά ο διάλογος να συνεχίζεται σαν να μην έχουν περάσει ούτε μερικά δευτερόλεπτα; Τελείως αναληθοφανές. Μοιάζει ψέμα. Μοιάζει σαν να διαβάζεις, όχι σαν να βιώνεις, μια ιστορία. Αλλά, ειδικά αν η ιστορία είναι γραμμένη σε τρίτο πρόσωπο, πρέπει να τη διαβάζουμε σαν να τη βιώνουμε, όχι σαν να τη διαβάζουμε, εκτός αν υπάρχει έκδηλα αφηγητής – δηλαδή, κάποιος τρίτος που με τη δική του, ξεχωριστή φωνή μάς λέει τι γίνεται και, πιθανώς, κάνει και δικά του σχόλια και παρατηρήσεις. Αν όμως δεν ισχύει αυτό, τότε η ιστορία είναι απλά σαν ένα ζωντανό όνειρο.

Όπως και νάχει, όμως – ακόμα κι αν υπάρχει αφηγητής – είναι λιγάκι ανόητο ένας χαρακτήρας να κάνει τόσες πολλές σκέψεις και μετά ο διάλογος να συνεχίζεται σαν να μην πέρασε καθόλου χρόνος.

Ναι μεν η σκέψη περνά πολύ, πολύ γρήγορα, αλλά υπάρχουν και κάποια όρια. Δεν μπορεί ο άνθρωπος να φέρει στο μυαλό του ένα σωρό αναμνήσεις, ή να κάνει ένα σωρό συνειρμούς, σε χρόνο μηδέν.

Αυτό δεν σημαίνει ότι μέσα στον διάλογο – ή, μάλλον, ανάμεσα στον διάλογο – δεν μπορείς να γράψεις τις σκέψεις των χαρακτήρων που μιλάνε. Φυσικά και μπορείς. Αλλά πρέπει να είναι αληθοφανείς σκέψεις για τα δεδομένα του διαλόγου – και αναφέρομαι στον χρόνο που οι σκέψεις έχουν για να πραγματοποιηθούν. Αν από το μυαλό κάποιου περάσουν τόσες πολλές σκέψεις, ή αρχίσουν να περνάνε τόσες πολλές σκέψεις, το πιθανότερο είναι ότι θα συμβεί ένα από τα εξής: Ή ο συνομιλητής του θα διακόψει τις σκέψεις του καθώς θα συνεχίζει να του μιλά, ή ο συνομιλητής του θα τον περιμένει, βλέποντάς τον συλλογισμένο, και ο διάλογος δεν θα συνεχιστεί σαν να μην πέρασε καθόλου χρόνος: και μπορεί και ο συνομιλητής να ρωτήσει τον χαρακτήρα «Τι σε προβληματίζει;» ή τίποτα παρόμοιο.

Αλλά, μέσα σ’έναν διάλογο, το πιθανότερο είναι ότι κάποιος δεν έχει χρόνο για τόσες πολλές σκέψεις. Μπορείς να γράψεις, έστω, μια περιορισμένη παράγραφο με σκέψεις – αυτές μπορεί να υποτεθεί ότι πέρασαν πολύ γρήγορα από το μυαλό κάποιου – αλλά δεν μπορείς να γράψεις ολόκληρη σελίδα. (Από άποψη λέξεων, θα έλεγα πως το μέγιστο είναι100 με 150 λέξεις. Παραπάνω μοιάζει αλλόκοτο, συνήθως, και αναληθοφανές.)

Και αυτό δεν είναι ένα πρόβλημα που μπορεί να παρουσιαστεί μόνο μέσα στον διάλογο. Μπορεί να παρουσιαστεί οπουδήποτε μέσα στην αφήγηση. Οπουδήποτε γίνονται περισσότερες σκέψεις απ’ό,τι θα ήταν λογικό για τα δεδομένα της δράσης που έχεις εκείνη τη στιγμή. Για παράδειγμα, μέσα σε μια συμπλοκή, πόσο αληθοφανές είναι κάποιος να κάνει πολλές σκέψεις; Καθόλου αληθοφανές δεν είναι. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν προλαβαίνει κανείς να σκεφτεί παρά ελάχιστα πράγματα· απλά δρα και προσπαθεί να επιβιώσει ή να επιτύχει κάποιον σκοπό. Η σκέψη του είναι σε σχεδόν πρωτόγονο επίπεδο μάχης. Εκτός των άλλων, αν κάποιος δεν κάνει έτσι, μάλλον δεν θα επιζήσει όταν η ζωή του βρίσκεται σε κίνδυνο. Αν λοιπόν ο συγγραφέας σταματά τη δράση και γράφει ένα σωρό σκέψεις του χαρακτήρα, αναμνήσεις, συμπεράσματα, ή οτιδήποτε άλλο, αυτό είναι, φυσικά, ανόητο. Επιπλέον, δεν σε τραβά μέσα στην αφήγηση· σε απωθεί γιατί σου φαίνεται ψεύτικο.

Πολλές σκέψεις μπορούν να περνάνε από τα μυαλά των χαρακτήρων όταν θα ήταν λογικό να συμβαίνει αυτό. Παρατήρησε τον εαυτό σου: Πότε έχεις χρόνο για πολλές σκέψεις; Όταν είσαι μόνος ή μόνη σου. Όταν βαδίζεις. Όταν οδηγείς. Όταν κάνεις κάποια επαναλαμβανόμενη χειρονακτική εργασία.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, λοιπόν, πρέπει να κάνουν πολλές σκέψεις και οι χαρακτήρες μέσα σε μια αφήγηση. Δηλαδή, όταν ο χρόνος τούς το επιτρέπει. Αυτός που δεν έχει κενό χρόνο για το μυαλό του, δεν μπορεί να κάνει πολλές σκέψεις.

Το να γράφει κάποιος μια λογοτεχνική ιστορία δεν είναι σαν να γράφει άρθρο ή δοκίμιο ή ημερολόγιο· είναι σαν να βιώνει και να προσπαθεί να μεταφέρει ένα ζωντανό όνειρο: κάτι το οποίο πρέπει να φαίνεται αληθινό. Το να διακόπτεις τη δράση – είτε αυτή η δράση είναι μάχη, είτε κυνηγητό, είτε διάλογος (φυσικά και είναι δράση ο διάλογος), είτε οτιδήποτε άλλο – για να γράψεις ατελείωτες σκέψεις ενός χαρακτήρα, δεν φαίνεται αληθινό. Ίσως να παρασύρεσαι επειδή εσύ, ως συγγραφέας, γράφεις. Όμως πρέπει να μάθεις να μην παρασύρεσαι αλλά να ακολουθείς τους χαρακτήρες σαν να ήταν ζωντανοί άνθρωποι. Κι αν κάποτε παρασυρθείς, μπορείς πάντα να το διορθώσεις αργότερα όταν διαβάζοντάς το το εντοπίσεις. Δεν είναι δυνατόν να μην το εντοπίσεις αν το διαβάσεις με αντικειμενικότητα. Η παράλογη διακοπή της δράσης φαίνεται αμέσως. Στη ζωή δεν μπορείς να πατήσει «pause», να κάνεις σκέψεις, και μετά να πατήσεις «play» και να συνεχίσεις. Ούτε και σ’ένα λογοτεχνικό βιβλίο μπορείς να το κάνεις αυτό – εκτός αν θέλεις να μοιάζει ψέμα.

*

Υπάρχουν και εξαιρέσεις, ωστόσο, και δεν θα ήταν δίκαιο να μην τις αναφέρω. Ορισμένες από αυτές, μάλιστα, μου αρέσουν.

Μπορείς να κάνεις τέτοιες διακοπές για σκέψεις – ή ό,τι άλλες διακοπές θέλεις – όταν, όπως είπα και στην αρχή, υπάρχει αφηγητής μέσα σε μια ιστορία τρίτου προσώπου. Ο αφηγητής, όμως, πρέπει να είναι εμφανής. Πρέπει, από την αρχή της ιστορίας, ή από ένα σημείο αρκετά κοντά στην αρχή, να φαίνεται ξεκάθαρα ότι κάποιος μάς την αφηγείται. Πρέπει η φωνή του να «βγαίνει» μέσα από το κείμενο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, κάνοντας σχολιασμούς και παρατηρήσεις, ή υποθέσεις, ή φτάνοντας σε συμπεράσματα (υπερβολικά ή μη, λανθασμένα ή μη). Ένας τέτοιος αφηγητής μπορεί να διακόψει οπουδήποτε την αφήγηση, για όσο θέλει· μπορεί να μας μιλήσει για οτιδήποτε, σκέψεις των χαρακτήρων του ή μη· και μετά μπορεί να συνεχίσει απ’όπου θέλει.

Δεν μπορείς, όμως, εσύ ως συγγραφέας να κάνεις τέτοιες διακοπές και μετά να πεις «υπήρχε αφηγητής» όταν αυτό δεν είναι ξεκάθαρο από πριν. (Ή, μάλλον, φυσικά και μπορείς, αλλά, όπως είπα πριν, η ιστορία θα μοιάζει λιγάκι ψεύτικη ή ανόητη.) Αν δεν υπάρχει αφηγητής, την ιστορία τη γράφεις σαν να βλέπεις ταινία που έχει δύο επιπλέον διαστάσεις: μία αισθητηριακή (οσμή, άγγιγμα, και τα λοιπά) και μία νοητική/ψυχική (σκέψεις και τα λοιπά).

Αν θέλετε ένα σύγχρονο παράδειγμα ιστορίας με αφηγητή, κοιτάξτε το Fire & Blood του GRR Martin. Υπάρχει αφηγητής, ξεκάθαρα, από την αρχή της ιστορίας. Ποτέ δεν μαθαίνουμε ποιος είναι (πράγμα που εμένα δεν μου άρεσε και τόσο – θα ήθελα να ξέρω), αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία για την παρουσία του. Η φωνή του «βγαίνει» παντού.

Μια άλλη περίπτωση όπου οι διακοπές μέσα στην αφήγηση μπορούν να σταθούν είναι όταν γράφουμε σε πρώτο πρόσωπο σαν να ήταν ημερολόγιο. Διότι και τότε ισχύει το ίδιο πάλι: υπάρχει αφηγητής, καταφανώς, ο οποίος μας γράφει τι έγινε στο παρελθόν του. Αυτός ο αφηγητής μπορεί να γράψει όπως θέλει. Ακόμα και ψέματα μπορεί να πει (εκείνο που ονομάζουν στη λογοτεχνία «αναξιόπιστος αφηγητής»). Και εννοείται πως μπορεί να διακόψει την αφήγηση για όσο θέλει και να την ξεκινήσει απ’όπου θέλει.

Σε άλλες μορφές πρώτου προσώπου (μη ημερολογιακές) αμφίβολο είναι αν μπορείς να το κάνεις αυτό. Ειδικά αν το κείμενο είναι γραμμένο σαν ο αφηγητής να βιώνει τα γεγονότα τώρα, σίγουρα δεν μπορείς να το κάνεις. Αυτές είναι οι περιπτώσεις που μοιάζει να μοιραζόμαστε τη συνείδηση του αφηγητή. Δεν μπορεί να σταθεί μεγάλη διακοπή εν μέσω δράσης.

Μια τελευταία περίπτωση όπου μπορείς να διακόπτεις την αφήγηση όπως θέλεις είναι όταν γράφεις κωμωδία ή σάτιρα. Αν και ακόμα κι εκεί ορισμένες φορές μοιάζει ανόητο ή περιττό, μπορεί να γίνει γιατί υποτίθεται πως είναι μια ιστορία που τη διαβάζουμε για να γελάσουμε, όχι για να την πάρουμε σοβαρά. Δε μας ενδιαφέρει να είναι αληθοφανής, γιατί συνήθως δεν χρειάζεται να είναι αληθοφανής, ούτε κανένας περιμένει να είναι.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---