ΣΚΕΨΕΙΣ

9/11/2022

Φανταστικά Πράγματα
Αυτά που, στη λογοτεχνία, (δεν) μπορείς να διανοηθείς

 

Στη φανταστική λογοτεχνία έχουμε τη δυνατότητα να φτιάξουμε πράγματα τελείως φανταστικά. Ή, μάλλον, ίσως να είμαι κάπως υπερβολικός. Σε οποιαδήποτε μορφή λογοτεχνίας έχουμε τη δυνατότητα να φτιάξουμε πράγματα φανταστικά. Απλώς, στη φανταστική λογοτεχνία αυτό συμβαίνει περισσότερο και πιο έκδηλα. Δεν αποτελεί, ωστόσο, ιδίωμά της, γιατί κάθε είδους λογοτεχνία είναι άσκηση της φαντασίας. Ακόμα κι όταν γράψεις ότι ένας άνθρωπος πέρασε στην άλλη μεριά του δρόμου, άσκηση της φαντασίας είναι, γιατί πρέπει να φανταστείς αυτή την απλή κατάσταση.

Η δημιουργία φανταστικών πραγμάτων, όμως, είναι κάτι περισσότερο από το να φανταστούμε και να περιγράψουμε μια κατάσταση που συμβαίνει μέσα στο μυαλό μας. Τα φανταστικά πράγματα που παρουσιάζονται στις ιστορίες μπορεί να είναι από ένα παράξενο θηρίο (βλ. ένα προηγούμενο άρθρο μου για φανταστικά θηρία) μέχρι ένα φανταστικό βιβλίο ή ένα φανταστικό χρώμα.

Όπως είπα, στη φανταστική λογοτεχνία, προφανώς, συμβαίνει αρκετά συχνά αυτή η δημιουργία φανταστικών πραγμάτων – και, μάλιστα, αναρωτιέμαι μερικές φορές γιατί δεν συμβαίνει συχνότερα. Στον μαγικό ρεαλισμό, επίσης, συμβαίνει συχνά – όπως στις ιστορίες του Μπόρχες. Αλλά – ξαναλέω – και στη συμβατική λογοτεχνία συμβαίνει: και θα καταλάβετε παρακάτω τι εννοώ – δεν μιλάω μόνο θεωρητικά.

Η δημιουργία φανταστικών πραγμάτων είναι μία από τις διαδικασίες που βρίσκω πιο συναρπαστικές. Υπερβαίνει την απλή συγγραφή υπό την έννοια ότι, ουσιαστικά, δεν χρειάζεται λογοτεχνική γραφή για να φτιάξεις ένα φανταστικό πράγμα: μπορείς απλώς να το φανταστείς και να κρατήσεις μερικές σημειώσεις (ή μη), και είναι πάλι έτοιμο μέσα στο μυαλό σου, και μπορείς και να το μοιραστείς και με άλλους ώστε κι εκείνοι ν’αρχίσουν να το φαντάζονται. Έχεις αλλοιώσει την πραγματικότητα λιγάκι.

Ο Χόρχε Λούις Μπόρχες το καταλάβαινε αυτό πολύ καλά. Είχε πει ότι δεν μπορεί να ξεχωρίσει τα πραγματικά βιβλία από τα φανταστικά, ή ότι τα φανταστικά βιβλία είναι κι αυτά πραγματικά. Ποιος ο λόγος να καθίσεις να γράψεις ένα βιβλίο, είχε πει, όταν μπορείς να το φανταστείς;

Και πράγματι, ο Μπόρχες έχει φανταστεί αρκετά βιβλία όπως την Πρώτη Εγκυκλοπαίδεια του Τλον.

Ο H.P. Lovecraft έχει γράψει επίσης για ένα φανταστικό βιβλίο, πολύ γνωστό: το Νεκρονομικόν. (Που σύμφωνα με κάποιους είναι υπαρκτό. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Ο Lovecraft νομίζω πως το έγραψε θεωρώντας το φανταστικό.)

Όταν μιλάω για φανταστικά πράγματα, μιλάω για τέτοια «μικροπράγματα», όχι για μεγάλα πράγματα, όπως για έναν ολόκληρο φανταστικό κόσμο, ή για μια φανταστική πόλη στον κόσμο μας. Ακόμα και τα φανταστικά όντα θα ήταν καλύτερα να μην τα συμπεριλάβουμε εδώ, γιατί νομίζω πως εντάσσονται σε άλλη κατηγορία – όπως και οι φανταστικοί κόσμοι. Τα φανταστικά πράγματα είναι τα μικροπράγματα που όμως δεν είναι και τόσο μικροπράγματα: διότι, αν το καλοσκεφτείς, έχουν σημασία, από μικρότερη μέχρι μεγαλύτερη. Ή δημιουργώντας ατμόσφαιρα απλώς ή αποτελώντας κέντρο μιας ολόκληρης πλοκής.

Θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε τρεις γενικές κατηγορίες.

Κατηγορία Α’: Φανταστικά πράγματα που είναι παραλλαγές υπαρκτών πραγμάτων. Για παράδειγμα, ένα αυτοκίνητο που δεν υπάρχει αλλά έχουμε εμείς φανταστεί το σχήμα του και τις ιδιότητές του. Αυτά είναι και τα φανταστικά πράγματα που μπορεί κανείς να συναντήσει στη συμβατική λογοτεχνία. Αντικείμενα ή ιδέες που βασίζονται σε αντίστοιχα αντικείμενα ή ιδέες αλλά τα αλλάζουν ή τα αλλοιώνουν λίγο. Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσε να ενταχθεί, όμως, και κάτι το πιο φανταστικό, όπως ένα άλογο με φτερά, αφού ουσιαστικά είναι μια παραλλαγή του αλόγου που όλοι ξέρουμε και την οποία μπορούμε εύκολα να διανοηθούμε. Σε πολλές ιστορίες φαντασίας, ή και σε μύθους, τα φανταστικά πράγματα που συναντάμε εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία, γιατί, αν το σκεφτείς, αποτελούν απλώς παραλλαγές των υπαρκτών πραγμάτων και τίποτα περισσότερο. Ακόμα και το μαγικό σπαθί που βρίσκει ένας ήρωας το οποίο τυλίγεται από φλόγες είναι βασισμένο σε ένα κανονικό σπαθί και στη φωτιά: συνδυασμός δύο υπαρκτών πραγμάτων που όλοι ξέρουμε και μπορούμε εύκολα να φέρουμε στο μυαλό μας.

Εννοείται, βέβαια, πως και όλα τα φανταστικά βιβλία εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία, όμως όχι απαραίτητα και τα περιεχόμενά τους. Και το περιεχόμενο είναι που έχει σημασία, συνήθως, σε ένα βιβλίο. Τα φανταστικά πράγματα δεν περιλαμβάνουν μόνο υλικά φανταστικά πράγματα· περιλαμβάνουν και ιδέες, σκέψεις, νοοτροπίες. Για παράδειγμα, ένα φανταστικό βιβλίο που αποτελεί Ιερό Βιβλίο παρόμοιο της Καινής Διαθήκης εντάσσεται στην Κατηγορία Α’, αφού είναι κάτι που μπορούμε να διανοηθούμε βάσει ενός βιβλίου που οι περισσότεροι, ακόμα κι αν δεν το έχουμε διαβάσει, γνωρίζουμε.

Κατηγορία Β’: Φανταστικά πράγματα που δεν υπάρχουν στον κόσμο, ούτε ως παραλλαγές, αλλά μπορούμε ευκολότερα ή δυσκολότερα να τα φανταστούμε αν κάποιος μάς τα περιγράψει. Είναι, μάλιστα, εφικτό να τα ζωγραφίσουμε, αν πρόκειται για κάτι το υλικό και όχι για μια ιδέα. Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσε να ενταχθεί ένα όχημα που το σχήμα του ή ο τρόπος κίνησής του δεν έχει καμιά σχέση με τα υπαρκτά οχήματα· ή μια συσκευή που κάνει κάτι το οποίο δεν μπορεί να γίνει από καμία συσκευή στην πραγματικότητα, όπως ένα εξάρτημα που το φοράς επάνω σου και συνδέει τον αυχένα με την καρδιά σου και, μέσω αυτού, μπορείς να επισκέπτεσαι άλλους στα όνειρά τους όταν κι εκείνοι φοράνε μια παρόμοια συσκευή.

Το ίδιο και για διάφορες ιδέες, όπως ένα φιλοσοφικό σύστημα ή η νοοτροπία των μελών μιας οργάνωσης. Μπορεί να είναι κάτι που δεν έχει παρουσιαστεί στον κόσμο μας (ούτε καν ως παραλλαγή) αλλά έχουμε τη δυνατότητα να το φανταστούμε αν μας το περιγράψουν. Δεν είναι εύκολο να φέρεις παράδειγμα εδώ, γιατί συνήθως χρειάζεται εκτεταμένη εξήγηση, ή μπορεί να φαίνεται απλώς αστείο αν το πεις με λίγα λόγια· αλλά φανταστείτε ότι οι κάτοικοι μιας πόλης μπορεί να βάζουν ένα δόλωμα στην πόρτα τους επειδή πιστεύουν ότι έτσι πιάνουν, όπως ο ψαράς, τα πνεύματα της τύχης που περιφέρονται στους δρόμους. (Δε νομίζω πως στην πραγματικότητα υπάρχει κάποια τέτοια δεισιδαιμονία, ή παρόμοια.)

Σε αυτή την κατηγορία μπορούμε να έχουμε παράξενες μηχανές, βιβλία που περιγράφουν τελείως αλλόκοτα πράγματα, οικοδομήματα φτιαγμένα όπως ποτέ ξανά, ιδέες και νοοτροπίες που φαντάζουν εξωφρενικές, και τέτοια πράγματα.

Κατηγορία Γ’: Φανταστικά πράγματα που είναι αδύνατον να περιγραφούν με τα δεδομένα και τις λέξεις του κόσμου μας, τα οποία μπορούμε να φανταστούμε μόνο συγκεχυμένα και, κατά βάση, όπως ο καθένας θέλει. Δεν μπορεί να υπάρξει κάποια σταθερή βάση σύγκρισης, ή μια απόλυτα κατανοητή περιγραφή, για αυτά τα πράγματα.

Μα, είναι δυνατόν να φτιαχτούν τέτοια πράγματα;

Φυσικά και είναι. Για παράδειγμα, το χρώμα νίρπολ. Μπορείς να το περιγράψεις; Είναι ένα χρώμα που δεν υπάρχει στον κόσμο μας. Δεν αποτελεί παραλλαγή ή ανάμειξη κανενός άλλου χρώματος. Είναι το χρώμα νίρπολ. Είναι αυτό που είναι. Δεν μπορεί ο συγγραφέας να το περιγράψει ποτέ επαρκώς στον αναγνώστη. Αμφίβολο είναι αν κι ο ίδιος μπορεί να το φανταστεί πολύ συγκεκριμένα. Τέτοια παραδείγματα μπορείτε να βρείτε στο Voyage to Arcturus, του Lindsay.

Το ίδιο ισχύει και για φανταστικές οσμές ή φανταστικούς ήχους. Αυτά τα πράγματα είναι εξωφρενικά δύσκολο να περιγραφούν – αν γίνεται καν.

Ακόμα και κάποια αντικείμενα μπορεί να εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία. Για παράδειγμα, ο Lovecraft έχει αναφέρει γεωμετρίες που είναι αδύνατον να περιγραφούν.

Πώς μπορείς να διανοηθείς ένα αντικείμενο που δεν είναι ούτε στρογγυλό, ούτε παραλληλόγραμμο, ούτε τρίγωνο, ούτε πολυγωνικό; Ένα αντικείμενο που δεν είναι ούτε τρισδιάστατο, ούτε δισδιάστατο, ούτε μονοδιάστατο;

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο συγγραφέας απλώς μας δίνει μια λέξη γι’αυτό που θέλει να παρουσιάσει και τα υπόλοιπα τα φανταζόμαστε εμείς – αν μπορούμε. Ή απλά μας λέει ότι είναι κάτι αδύνατον να περιγραφεί – περίπτωση Lovecraft.

Το πιο αλλόκοτο, όμως, νομίζω πως είναι οι ιδέες και οι νοοτροπίες που θα μπορούσαν να ενταχθούν σ’αυτή την κατηγορία. Πώς να παρουσιάσεις μια ιδέα ή μια νοοτροπία που είναι αδύνατον, τελείως αδύνατον, να την εξηγήσεις με τις λέξεις που έχουμε; Ίσως μόνο με πολύ γενικές παρομοιώσεις; Ο άνθρωπος δεν έχει τη δυνατότητα να διανοηθεί πράγματα πέρα από τα όρια της σκέψης του.

Μια εξαίρεση, παραλλαγή, ή ιδιομορφία των παραπάνω θα μπορούσε να ειπωθεί πως είναι το εξής: Πράγματα που ανήκουν στην Κατηγορία Α’ ή Β’ αλλά ο συγγραφέας αναφέρεται σε αυτά σχεδόν σαν να ανήκαν στην Κατηγορία Γ’. Δηλαδή, μιλά για αυτά ονομαστικά μόνο, χωρίς ποτέ να τα περιγράψει, αφήνοντας εμάς να τα φανταστούμε παρότι υποτίθεται πως δεν είναι απερίγραπτα πράγματα αλλά κάτι το αρκετά συνηθισμένο, όπως για παράδειγμα ένα ποτό που ονομάζεται «μαύρο ρέμα» αλλά ποτέ δεν μαθαίνουμε τι ακριβώς είναι.

*

Στη φανταστική λογοτεχνία (δυστυχώς) βλέπουμε πιο συχνά πράγματα της Κατηγορίας Α’, δηλαδή παραλλαγές υπαρκτών πραγμάτων· ή, ακόμα χειρότερα, βλέπουμε πράγματα που είναι συνηθισμένα, του κόσμου μας. Όπως όλες εκείνες οι ιστορίες που διαδραματίζονται σε μεσαιωνικούς κόσμους με άλογα, πανοπλίες, και όπλα που είναι υπαρκτά: δεν γίνεται καμιά προσπάθεια για τίποτα το πιο φανταστικό. Και μετά, έχουμε κάποια άλλα βιβλία που περιγράφουν άλογα με φτερά, θρησκείες που είναι παραλλαγές του Χριστιανισμού, και τέτοια. Όλα αυτά είναι φανταστικά πράγματα της Κατηγορίας Α’, η οποία δεν απαιτεί και καμιά ιδιαίτερη προσπάθεια από τον συγγραφέα ή τον αναγνώστη. Ιδιαίτερη προσπάθεια ως προς το να διανοηθούμε εκείνο που περιγράφεται.

Προσωπικά, το θεωρώ κακό αυτό. Όχι πως και τέτοια βιβλία δεν έχουν τη θέση τους ή τη χρησιμότητά τους. Την έχουν. Όμως νομίζω πως θα έπρεπε να βλέπουμε πολύ περισσότερα παράξενα πράγματα, αφού η δυνατότητα υπάρχει και αυτά είναι που κεντρίζουν πιο πολύ το μυαλό και μας φέρνουν σε νοητική εγρήγορση και μας κάνουν να σκεφτόμαστε με καινούργιους τρόπους.

Στο Dune του Frank Herbert, για παράδειγμα, παρουσιάζονται πάρα πολλές ιδέες που είναι της Κατηγορίας Β’, δηλαδή που πρέπει να περιγραφούν για να καταλάβεις τι είναι, δεν φτάνει απλά να κάνεις μια σύγκριση με κάτι το υπαρκτό. (Αν και περιλαμβάνει και πράγματα της Κατηγορίας Α’. Κανένα, όμως, της Κατηγορίας Γ’, αν θυμάμαι καλά.)

Στη φανταστική λογοτεχνία – ειδικά στη φανταστική λογοτεχνία – γιατί να μην ασχοληθείς με πιο παράξενα πράγματα, αφού μπορείς;

---