ΣΚΕΨΕΙΣ

12/10/2022

Πολυσύμπαντα στη Λογοτεχνία
Η έννοια των πολλών, αλληλοσυνδεόμενων κόσμων

 

Η ιδέα του πολυσύμπαντος (multiverse) είναι, σύμφωνα με κάποιους, αρκετά παλιά. Ρίξτε μια ματιά στη Wikipedia και θα καταλάβετε τι εννοώ. Προσωπικά, όμως, δεν συμφωνώ και τόσο μ’αυτό. Μπορεί, παλιότερα, να υπήρχαν διάφορες θεωρίες για άλλους κόσμους, όμως δεν υπήρχε τίποτα τόσο συγκεκριμένο που θα μπορούσες να αποκαλέσεις πολυσύμπαν.

Νομίζω πως η ιδέα του πολυσύμπαντος είναι σχετικά καινούργια, αν όχι στη φιλοσοφία, τουλάχιστον στη λογοτεχνία (του φανταστικού, προφανώς). Διότι, σκεφτείτε, πόσα παραδείγματα ιστοριών με (κάποιου είδους) πολυσύμπαν έχουμε παλιά; Προσπαθώντας τώρα να θυμηθώ, δεν μου έρχεται καμία τέτοια ιστορία στο μυαλό. Υπάρχει, βέβαια, το Ταξίδι στη Σελήνη του ντε Μπερζεράκ, και η Αληθινή Ιστορία του Λουκιανού· αλλά αυτά δεν είναι πολυσύμπαντα ακριβώς: είναι απλώς ταξίδια σε άλλους πλανήτες, αν και με τελείως φανταστικούς, ανορθόδοξους τρόπους. Και πιθανώς να υπάρχουν κι άλλα παρόμοια παλιά κείμενα· όμως δεν νομίζω να υπάρχει κανένα με ξεκάθαρο πολυσύμπαν: ή, αν υπάρχει, δεν το έχω συναντήσει.

Έχω την εντύπωση πως η ιδέα του πολυσύμπαντος ξεκίνησε με τη Θεωρία του Χάους και – περισσότερο, ίσως, για τη λογοτεχνία και την αφήγηση – με την ψυχεδελική κουλτούρα του 1960. Υπάρχουν πολλοί που καταδικάζουν απερίφραστα τις ψυχοτρόπες ουσίες, όμως, αν δεν ήταν η ψυχεδελική κουλτούρα εκείνης της εποχής, πολλά από τα πράγματα που έχουμε σήμερα – συγκεκριμένες μουσικές, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, διαδίκτυο – δεν θα υπήρχαν. Και δεν το λέω τυχαία· αν το ψάξετε, θα δείτε ότι έτσι είναι. Αλλά εδώ δεν το βρίσκω σκόπιμο να επεκταθώ άλλο σ’αυτό το θέμα.

Η ψυχεδελική κουλτούρα νομίζω πως ήταν που γέννησε την ιδέα του πολυσύμπαντος, κυρίως στη λογοτεχνία, την ποίηση, την αφήγηση ιστοριών. Γιατί, όταν βρίσκεσαι υπό την επήρεια ψυχοτρόπων, συναντάς «άλλες πραγματικότητες» και συνειδητοποιείς πόσο υποκειμενική είναι, τελικά, η έννοια της «πραγματικότητας». (Γι’αυτό, άλλωστε, και καμιά κυβέρνηση δεν θέλει τις ψυχοτρόπες ουσίες· δεν βολεύουν όταν προσπαθείς να διοικήσεις.) Όταν αρχίσεις να μιλάς για άλλες πραγματικότητες, δεν είναι και πολύ μακριά το πολυσύμπαν. Πάρε, για παράδειγμα, το ψυχεδελικό ροκ συγκρότημα Hawkwind.

Δεν είναι τυχαίο, μάλιστα, που σήμερα θεωρείται ότι η ιδέα του πολυσύμπαντος ξεκίνησε από τον Michael Moorcock. Ο Moorcock ήταν μέσα στο ψυχεδελικό ρεύμα, και είχε συνεργαστεί και με τους Hawkwind. Οι ιστορίες όλες που έχει γράψει διαδραματίζονται στο ίδιο πολυσύμπαν, και όσο περισσότερες διαβάζεις τόσο πιο φανερό γίνεται αυτό. Σε μια ιστορία, δε, αναφέρεται ότι ίσως να υπάρχουν και άλλα πολυσύμπαντα!

Το πολυσύμπαν του Moorcock είναι ένα πράγμα μπλεγμένο. Υπάρχουν διαστάσεις/κόσμοι μέσα στον χώρο και μέσα στον χρόνο. Υπάρχουν κόσμοι τελείως διαφορετικοί και κόσμοι που είναι παραλλαγές άλλων κόσμο. Για παράδειγμα, στην τριλογία με τον Oswald Bastable (The Warlord of the Air· The Land Leviathan· The Steel Tsar) έχουμε παραλλαγές της Γης σε κάθε βιβλίο, ιστορίες εναλλακτικής Ιστορίας, πώς θα μπορούσαν να είχαν εξελιχτεί τα πράγματα αλλιώς. Και αυτοί οι κόσμοι είναι μέρος του ίδιου πολυσύμπαντος όπου κυκλοφορούν ο Elric και ο Corum. Οπότε, μιλάμε πλέον για ένα πολυσύμπαν όπου μπορεί να υπάρξει το οτιδήποτε, χωρίς κανέναν περιορισμό.

Δεν είναι ανάγκη όλα τα πολυσύμπαντα να είναι έτσι. Και, όντως, πολλά από αυτά δεν είναι έτσι.

Η έννοια πολυσύμπαν σημαίνει πολλοί αλληλοσυνδεόμενοι κόσμοι που έχουν κάποιου είδους επαφή μεταξύ τους ώστε να μπορείς να ταξιδέψεις από τον έναν στον άλλο. Αυτοί οι κόσμοι συχνά αναφέρονται και ως «διαστάσεις» (dimensions, στα αγγλικά κείμενα), γιατί υποτίθεται πως το πολυσύμπαν είναι ένα πράγμα και ο κάθε κόσμος απλώς μια διάσταση αυτού του πράγματος, μια όψη του.

Αυτές οι διαστάσεις μπορεί να είναι χωρικές ή χρονικές, ή και τα δύο. Μπορεί να είναι κάτι σαν χώρες που, όμως, μπορείς να ταξιδέψεις από τη μία στην άλλη μόνο με συγκεκριμένους τρόπους. Αλλά μπορεί να είναι και παραλλαγές της ίδιας χώρας, με πιθανότητα (κατά λάθος ή εσκεμμένα) να γλιστρήσεις από τη μία στην άλλη. Όπως, πχ, να βρεθείς σε μία Γη όπου ο Χίτλερ έχει κυριαρχήσει, ή σε μία Γη που έχει καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς από τον πυρηνικό πόλεμο ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Ρωσία.

Διάσταση, υπό αυτή την έννοια, δεν σημαίνει άλλος πλανήτης· σημαίνει τελείως άλλος κόσμος. Ο οποίος μπορεί και να περιλαμβάνει διάφορους πλανήτης (ή όχι). Από τη μία διάσταση στην άλλη, μπορεί να αλλάζει ολόκληρη η κοσμολογία: να έχεις διαφορετικό ήλιο (ή ήλιους), άλλα φεγγάρια, και τα λοιπά. Το πολυσύμπαν δεν είναι το διάστημα· είναι πολλά διαστήματα (αν υποτεθεί πως σ’αυτές τις πραγματικότητας υπάρχει καν η έννοια του διαστήματος).

Θα αναφέρω κάποια παραδείγματα πολυσύμπαντων από τη φανταστική λογοτεχνία. Αυτή η λίστα, προφανώς, δεν είναι πλήρης· απλώς είναι ό,τι μπορώ να σκεφτώ ετούτη τη στιγμή.

Κατά πρώτον, έχουμε το πολύ γνωστό παράδειγμα του Michael Moorcock, το τεράστιο πολυσύμπαν που περιλαμβάνει όλες τις ιστορίες του, για το οποίο μίλησα παραπάνω.

Ο Mick Farren, στο The Quest of the DNA Cowboys και τις συνέχειές του, έχει επίσης φτιάξει ένα αρκετά ενδιαφέρον πολυσύμπαν, το οποίο είναι χωρικού τύπου και πολύ ευφάνταστο και παράξενο. Δεν έχει καμία σχέση με το πολυσύμπαν του Moorcock.

Στο The Keys to the Dimensions, ο Kenneth Bulmer έχει πλάσει ακόμα ένα πολυσύμπαν που κι αυτό είναι χωρικού τύπου και ακολουθεί τη λογική ότι ο ένας κόσμος, η μία διάσταση, κρύβεται πίσω από την άλλη, σαν τραπουλόχαρτα μέσα στην ίδια τράπουλα. Αυτό σημαίνει ότι αν φύγεις από τη Νέα Υόρκη, ας πούμε, θα φτάσεις στο αντίστοιχο σημείο μιας άλλης διάστασης, εκεί όπου λογικά θα ήταν η Νέα Υόρκη αν υπήρχε σ’εκείνη την πραγματικότητα. Οι αποστάσεις είναι αναλογικά όμοιες από διάσταση σε διάσταση, αλλά οι διαστάσεις τελείως διαφορετικές η μία από την άλλη. Για να ταξιδέψεις μέσα στις διαστάσεις, συνήθως χρειάζεσαι κάποιον με ιδιαίτερο, έμφυτο ταλέντο ο οποίος ονομάζεται «porteur».

Στο παιχνίδι (και στα λογοτεχνικά βιβλία) του Dungeons & Dragons, και ειδικά στο Planescape, έχουν σκαρφιστεί ένα πολυσύμπαν όπου εντάσσονται όλοι οι κόσμοι του D&D μαζί με διάφορες άλλες διαστάσεις – στοιχειακές, αγγελικές, και δαιμονικές. Πολλές από αυτές είναι λιγάκι στερεοτυπικές, παρμένες από τη μυθολογία, όπως η Άβυσσος, τα Ηλύσια Πεδία, τα Τάρταρα, και τα λοιπά. Αλλά δεν παύει κι αυτό να είναι ένα πολυσύμπαν (και το αγαπημένο μου μέρος είναι τα Outlands, που όσοι έχουν διαβάσει Planescape ξέρουν τι είναι).

Ο Stephen King έχει, επίσης, δημιουργήσει ένα πολυσύμπαν όπου εντάσσονται πολλές από τις ιστορίες του (αν και στις περισσότερες δεν φαίνεται καν, εκτός αν έχεις πολύ εμβαθύνει στον King), πράγμα περισσότερο έκδηλο στη σειρά Dark Tower. Το πολυσύμπαν του νομίζω πως είναι κάτι που περιλαμβάνει, κυρίως, εναλλακτικές πραγματικότητες παρά τελείως διαφορετικούς κόσμους (όπως, πχ, στο Keys to the Dimensions).

Στο Amber o Roger Zelazny έχει επινοήσει ένα πολυσύμπαν που αποτελείται από «σκιές», όπως ονομάζει τις διαστάσεις, οι οποίες είναι παραλλαγές, ή αποκλίσεις, του Αληθινού Κόσμου – του Amber – και ανάμεσα σε αυτές είναι και η δική μας Γη. Δεν μπορεί να ταξιδέψεις ο καθένας από τη μία σκιά στην άλλη· πρέπει να είναι κάτοικος του Amber, ή κάποιου άλλου είδους υπερφυσικό ον.

Και, αναπόφευκτα, θα πρέπει να περιαυτολογήσω εδώ, αναφέροντας και το δικό μου Θρυμματισμένο Σύμπαν, το οποίο είναι ένα πολυσύμπαν που δεν σχετίζεται με τον κόσμο μας και περιλαμβάνει διαστάσεις που δεν είναι παραλλαγές η μία της άλλης, όμως κινούνται με διαφορετικό ρυθμό μέσα στον χρόνο. Δηλαδή, μπορεί κάποιος να περάσει δέκα ημέρες σε μια διάσταση και να διαπιστώσει ότι σε μια άλλη έχουν περάσει εκατό ημέρες, ή τρεις ώρες. Για να ταξιδέψεις από διάσταση σε διάσταση φτάνει να βρεις τις σωστές διόδους: ελαστικά σημεία ανάμεσα στις πραγματικότητες τα οποία κάνουν εφικτή τη μετάβαση. Επίσης, όλες οι διαστάσεις έχουν πέρατα, σημεία που απλώς τελειώνουν: και εκεί μπορεί να ισχύει οτιδήποτε, από ένα ατέρμονο σκότος μέχρι μια καμπύλη που πάει προς τον ουρανό, ένα κρυσταλλικό πεδίο, ή κάτι τελείως σουρεαλιστικό και ακατανόητο.

*

Ακολουθεί μια χαλαρή κατηγοριοποίηση των διάφορων πολυσύμπαντων (και των ιδιοτήτων τους) στη φανταστική λογοτεχνία.

Παραλλαγές των Κόσμων. Η μία διάσταση είναι παραλλαγή της άλλης – μια εκδοχή τού πώς θα μπορούσαν τα πράγματα να ήταν αλλιώς. Περιπτώσεις εναλλακτικής Ιστορίας, ή ακόμα και αλλαγές όπως το να υπάρχουν δύο ήλιοι αντί για ένας. (Η Γη μας δεν είναι ανάγκη πάντα να είναι το κέντρο ενός τέτοιου πολυσύμπαντος. Δεν είναι καν ανάγκη να υπάρχει εκεί.)

Διαχωρισμένοι Κόσμοι. Η κάθε διάσταση είναι σαν άλλη χώρα, ή σαν άλλο μέρος του ίδιου κόσμου, όπου όμως δεν μπορείς να ταξιδέψεις εκεί με τους συνηθισμένους τρόπους, ή ίσως να μην μπορεί καν να ταξιδέψει ο καθένας εκεί.

Παράλληλες Πραγματικότητες. Η μία διάσταση είναι, κυριολεκτικά, πλάι στην άλλη σαν τα φύλλα μιας τράπουλας. Αν σκίσεις το ένα φύλλο, θα βρεις το άλλο από πίσω.

Κατοπτρικές Πραγματικότητες. Η μία διάσταση αποτελεί αντανάκλαση της άλλης βάσει ακόμα και των γεγονότων που διαδραματίζονται εκεί. Για παράδειγμα, αν γίνει παγκόσμιος πόλεμος σε μια διάσταση, αυτό επηρεάζει και άλλες διαστάσεις όπου μπορεί να γίνονται παρόμοιοι πόλεμοι ή κάτι άλλο καταστροφικό να συμβαίνει.

Ταχύτητα του Χρόνου. Η κάθε διάσταση κινείται διαφορετικά μέσα στον χρόνο: πιο γρήγορα ή πιο αργά, ή ακανόνιστα. Αυτό σημαίνει ότι, ταξιδεύοντας και περνώντας από κάποιες διαστάσεις, μπορεί να χάσεις ή να κερδίσεις «αντικειμενικό» χρόνο.

Μικρές Διαστάσεις. Όπως, για παράδειγμα, αυτό το σκοτεινό μπουντρούμι που ένα μπαούλο αποτελεί είσοδό του.

Φορητές Διαστάσεις. Όπως όταν κουβαλάς μαζί σου αυτό το προαναφερθέν μπαούλο για να το μεταφέρεις αλλού – μαζί με το μπουντρούμι. Δηλαδή, το μπουντρούμι δεν έχει σταθερή θέση σε σχέση με την ευρύτερη διάσταση μέσα στην οποία βρίσκεται. Αν πας το μπαούλο άλλου, μπεις στο μπουντρούμι, και κάπως (με κάποια μαγεία) το τρυπήσεις, θα βγεις σε ένα μέρος κάπου κοντά στο μπαούλο, δεν θα βγεις σε ένα τελείως άλλο μέρος του κόσμου.

Άνθρωποι-πύλες. Ή άλλα πλάσματα που είναι πύλες. Δηλαδή, τρόποι για να περάσεις από τη μια διάσταση στην άλλη. Έχουν την ιδιότητα να μπορούν, κάπως, να ταξιδέψουν μέσα στο πολυσύμπαν, ενώ άλλοι δεν την έχουν.

Πύλες, δίοδοι, ανοίγματα. Μέρη από τα οποία μπορείς να περάσεις για να φτάσεις από μια διάσταση σε μια άλλη. Ίσως να είναι, κυριολεκτικά, μια πύλη, ή μια πόρτα. Αλλά ίσως να είναι και ένας εξοχικός δρόμος αν τον ακολουθήσεις βαδίζοντας όπισθεν προς τα βόρεια.

Μηχανήματα (ή αντικείμενα)-πύλες. Πράγματα που σε μεταφέρουν από τη μια διάσταση στην άλλη. Μπορεί να είναι κάτι σαν «κλειδιά» που ανοίγουν τις πύλες, ή μπορεί να είναι κάτι τελείως ανεξάρτητο, όπως ένα δαχτυλίδι που το τρίβεις, λες μια μαγική λέξη, και μεταφέρεσαι σε ένα παλάτι σε έναν άλλο κόσμο ο οποίος ίσως να μη συνορεύει καν με τον κόσμο όπου βρισκόσουν πριν.

Αλλαγή της Αντίληψης. Η μεταφορά από διάσταση σε διάσταση βασίζεται στην αλλαγή της αντίληψης, δηλαδή στο πώς σκέφτεσαι ή βλέπεις την πραγματικότητα γύρω σου. Αυτό μπορεί να επιτυγχάνεται είτε με την ίδια τη θέληση κάποιου, είτε με μαγικά ξόρκια, είτε με ψυχοτρόπες ουσίες. Στο Amber του Zelazny, η μεταφορά από τη μία σκιά στην άλλη γίνεται κυρίως με αλλαγή της αντίληψης.

Ακανόνιστη Γεωγραφία. Αυτό έχει να κάνει με το πώς υποτίθεται πως συνδέονται οι διάφορες διαστάσεις αναμεταξύ τους. Είναι όπως με τις παράλληλες διαστάσεις (βλ. παραπάνω) αλλά πολύ πιο γενικό. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι περνάς μια πύλη για να βρεθείς σε μια άλλη διάσταση, σημαίνει ότι αυτή η άλλη διάσταση βρίσκεται δίπλα στη διάστασή σου; Όχι υποχρεωτικά. Μπορεί η πύλη να είναι σαν ένας σωλήνας που συνδέει δύο απομακρυσμένες σφαίρες. Ή, μπορεί οι δύο διαστάσεις αυτές να αγγίζονται μόνο σε μια γωνία: και εκεί δημιουργείται η πύλη. Η γεωγραφία του πολυσύμπαντος έχει να κάνει με το πώς «αγγίζονται» (ή μη) οι διαστάσεις. Και μπορεί ακόμα και να μετακινούνται αναμεταξύ τους, να μην είναι σταθερές. Ή μπορεί να μην είναι ξεκάθαρη αυτή η γεωγραφία τους αλλά κάτι το συγκεχυμένο. Μπορείς να δομήσεις ένα πολυσύμπαν βάσει γεωμετρικών στερεών ή βάσει απλώς μια γενικής ιδέας ή μιας αίσθησης.

Διάφορες Φυσικές Ιδιότητες. Η κάθε διάσταση μπορεί να έχει και άλλες φυσικές ιδιότητες. Για παράδειγμα, σε μια διάσταση οι ελκτικές δυνάμεις (γνωστές και ως «βαρύτητα» στον κόσμο μας) μπορεί να είναι πιο αδύναμες απ’ό,τι σε μια άλλη. Ή μπορεί σε μια διάσταση τα πυροβόλα όπλα να μη λειτουργούν αλλά να λειτουργεί ένα άλλο είδος ενεργειακού όπλου βασισμένο στον ήλιο. Ή μπορεί η φωτιά να έχει χρώμα μοβ και γαλανό αντί για κίτρινο και κόκκινο. Ή οτιδήποτε άλλο.

---