ΣΚΕΨΕΙΣ

14/9/2008

Επιστημονική Μαγεία

Δεν υπάρχει επιστήμη εκεί όπου δεν υπάρχει μαγεία

Τι θεωρείται μαγεία και τι επιστήμη στη λογοτεχνία του φανταστικού και στην επιστημονική φαντασία; Αυτό είναι ένα θέμα που θυμάμαι να συζητιέται ανέκαθεν από όσους ασχολούνται με το είδος, και πιστεύω ακράδαντα πως θα συνεχίσει να συζητιέται επ'άπειρον. Ο λόγος είναι απλός: έχει πλάκα να το συζητάς και να αναρωτιέσαι επ'αυτού. Κι επιπλέον, είναι γνωστό πως ποτέ κανένας δεν μπορεί να συμφωνήσει με κανέναν σε τίποτα, έτσι ζούμε σε έναν υπέροχο, ευτυχισμένο κόσμο διαρκώς αντικρουόμενων απόψεων.

Ο απλός ορισμός τού τι είναι μαγεία και τι επιστήμη είναι πασιφανής: Όταν βλέπεις έναν μάγο να κάνει ξόρκια, αυτό είναι μαγεία· όταν βλέπεις διαστημόπλοια, αυτό είναι επιστήμη. Κατά συνέπεια, στην πρώτη περίπτωση, έχουμε φανταστική λογοτεχνία, ενώ στη δεύτερη επιστημονική φαντασία.

Ένας, μάλλον, όχι απλός ορισμός, αλλά απλοϊκός, ίσως.

Ας αναρωτηθούμε, για να φτάσουμε σε ένα καλύτερο συμπέρασμα...

Τι είναι η επιστήμη στη δική μας πραγματικότητα; Πώς εξελίχτηκε; Ο άνθρωπος άρχισε να παρατηρεί τον κόσμο γύρω του, και σύντομα ανακάλυψε ότι υπάρχουν κάποιοι λόγοι για όσα συμβαίνουν. Ή, τουλάχιστον, κατάφερε να φτάσει ώς εκεί όπου μπορεί, μέχρι στιγμής, να φτάσει το μυαλό του. Είδε την αιτία και το αποτέλεσμα. Και, χρησιμοποιώντας τους νόμους της Φύσης, έφτιαξε διάφορα κατασκευάσματα, ξεκινώντας από τον τροχό και φτάνοντας στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Τις γνώσεις αυτές τις είπε επιστήμη.

Μαγεία είπε ό,τι δεν μπόρεσε ποτέ του να εξηγήσει. Το θαυμαστό και το περίεργο. Το άγνωστο.

Όταν, όμως, δεν μπορείς να εξηγήσεις κάτι, αυτό δε σημαίνει πως το ίδιο το φαινόμενο δεν ακολουθεί τους δικούς του νόμους, ούτε σημαίνει ότι είναι εκτός της Φύσης.

Αλλά, ας αφήσουμε αυτό το θέμα κατά μέρους και ας επικεντρωθούμε στο τι γίνεται στη φανταστική λογοτεχνία. Η μαγεία εδώ δεν είναι μια υποθετική, ανύπαρκτη δύναμη. Δεν είναι κάτι γενικό και αόριστο. Είναι κάτι, συνήθως, πολύ ειδικό και πολύ συγκεκριμένο. Ακόμα και σε κόσμους όπου η μαγεία είναι χαμηλών τόνων, πάλι είναι υπαρκτή, τη βλέπουμε να λειτουργεί. Βλέπουμε, ξεκάθαρα, τα αποτελέσματά της. Ασχέτως αν οι χαρακτήρες στην ιστορία μας δεν πολυκαταλαβαίνουν τι ακριβώς συμβαίνει.

Η μαγεία, επομένως, είναι μέρος της Φύσης του κόσμου. Έχει αιτία και έχει και αποτέλεσμα. Κάποιος, ή κάτι, ξέρει ότι αν πεις αυτά τα λόγια, ή αν κάνεις αυτές τις χειρονομίες, ή αν περπατήσεις επάνω στο τάδε μονοπάτι, ή αν σκεφτείς τις τάδε σκέψεις, θα συμβεί ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Θα φυτρώσεις φτερά, θα καλέσεις έναν δαίμονα, θα μάθεις ένα κρυμμένο μυστικό.

Σε τι διαφέρει αυτό από την επιστήμη; Και στην επιστήμη γνωρίζεις ότι, αν κάνεις αυτό, αυτό, κι αυτό, θα έχεις αυτό το αποτέλεσμα. Κατά συνέπεια, δεν είναι παρά θέμα ορισμού το τι είναι επιστήμη και τι μαγεία. Στις περισσότερες φανταστικές ιστορίες, τη μαγεία θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε και επιστήμη, χωρίς να αλλάξει τίποτα. Και σε άλλες ιστορίες, που περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, ταξίδια στο χρόνο, θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε την επιστήμη μαγεία, χωρίς πάλι να αλλάξει τίποτα. Σε κάποιες ιστορίες, μάλιστα, η μαγεία και η επιστήμη είναι τόσο μπλεγμένες μεταξύ τους και τόσο αλληλένδετες, που, πραγματικά, δεν έχει κανένα νόημα να αναρωτηθείς τι είναι τι.

Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει μαγεία. Ή, εναλλακτικά, τα πάντα είναι μαγεία.

Ακόμα και στον κόσμο όπου ζούμε, υπάρχουν φαινόμενα και πράγματα που η επιστήμη μας δεν μπορεί να εξηγήσει. Αυτά τι είναι; Μαγεία; Και, αν δοθεί κάποτε εξήγηση γι'αυτά, τότε γίνονται επιστημονικά; Δεν είναι λιγάκι υποκριτικό αυτό; Είναι σα να κρύβεσαι πίσω από το δάχτυλό σου, και, μάλιστα, να κρύβεσαι από τον ίδιο σου τον εαυτό.

Σε μια φανταστική ιστορία, που συνήθως διαδραματίζεται σε έναν φανταστικό κόσμο, ή στον δικό μας κόσμο αλλά τόσο μακριά στο μέλλον που, κατ'ουσίαν, είναι φανταστικός, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο προσποιητά όταν προσπαθείς να κάνεις τον διαχωρισμό μαγείας/επιστήμης, αφού, ούτως ή άλλως, ακόμα κι όταν γράφεις «επιστημονική φαντασία», ξέρεις ότι γράφεις για πράγματα που μόνο υποθετικά θα μπορούσαν να ισχύουν.

Το όλο πρόβλημα άρχισε από τότε που κάποιοι είπαν ότι οι ιστορίες σε αρχαίες εποχές, με άλογα και κάστρα, είναι φανταστική λογοτεχνία, ενώ οι ιστορίες σε μελλοντικές εποχές, με διαστημόπλοια και παράξενα μηχανήματα, είναι επιστημονική φαντασία. Ωστόσο, σε παλιότερες ιστορίες, συναντάμε πολύ συχνά αμαλγάματα αυτών των δύο --υποτιθέμενα-- διαφορετικών ειδών, όπως είναι οι ιστορίες του Jack Vance. Και σήμερα, πλέον, υπάρχει ένα πολύ έντονο ρεύμα που κινείται προς την κατάρριψη αυτών των προτύπων.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, γι'ακόμα μια φορά, το ζήτημα είναι αν θέλεις να εγκλωβίζεις τη φαντασία σου σε στερεότυπα ή αν προτιμάς την ελεύθερη εξερεύνηση άγνωστων κόσμων και πιθανοτήτων. Κι εγώ ξέρω ότι, σίγουρα, προτιμώ το δεύτερο από το πρώτο.

---