ΣΚΕΨΕΙΣ

27/9/2012

Διαχωρίζοντας το Θαυμαστό από το Τεχνητό
Υπάρχει ουσιαστική διαφορά, στη φανταστική λογοτεχνία, ανάμεσα στην τεχνολογία και τη μαγεία;

Είναι, γενικά, πολύ διαδεδομένο στην παράδοση της φανταστικής λογοτεχνίας ότι όπου υπάρχει μαγεία δεν υπάρχει εξελιγμένη τεχνολογία, και όπου υπάρχει εξελιγμένη τεχνολογία δεν υπάρχει μαγεία. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που αυτός ο «κανόνας» δεν ισχύει.

Αναφέρομαι, κυρίως, στο είδος που ονομάζεται φανταστική λογοτεχνία εναλλακτικού σύμπαντος (secondary world fantasy), δηλαδή σε ιστορίες που διαδραματίζονται σε εναλλακτικούς κόσμους, όχι στον δικό μας. Οι ιστορίες που διαδραματίζονται στον δικό μας, σύγχρονο κόσμο και έχουν μαγικά στοιχεία συνηθίζεται να τείνουν προς τον μυστικισμό και στο παραφυσικό – όπως, πχ, τα βιβλία με λυκανθρώπους, βρικόλακες, ή εξωγήινους.

Νομίζω πως είναι εύκολο κανείς να διακρίνει τον έντονο διαχωρισμό τεχνολογίας και μαγείας στη φανταστική λογοτεχνία, ωστόσο θα αναφέρω δύο παραδείγματα: ένα παλιότερο και ένα σύγχρονο. Το παλιότερο: Jack of Shadows, του Roger Zelazny. Παρουσιάζει έναν κόσμο που ο μισός κυβερνάται από την τεχνολογία (και μονάχα ελάχιστη, έως καθόλου, μαγεία μπορεί να υπάρξει) και ο μισός από τη μαγεία (και μονάχα ελάχιστη, έως καθόλου, τεχνολογία μπορεί να υπάρξει). (Αυτό δεν αποτελεί κανόνα για τον Zelazny, που σε άλλες ιστορίες του τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά – απλώς το αναφέρω ως παράδειγμα. Και παρεμπιπτόντως, το Jack of Shadows είναι από τα αγαπημένα μου βιβλία.) Το σύγχρονο παράδειγμα: Η σειρά Shadows of the Apt, του Adrian Tchaikovsky (που επί του παρόντος διαβάζω το πέμπτο βιβλίο της, The Scarab Path). Εδώ κάποιες από τις φυλές είναι Inapt και κάποιες είναι Apt. Οι Apt δεν καταλαβαίνουν γρυ από μαγεία· ακόμα κι αν τη δουν να γίνεται μπροστά τους προσπαθούν να την εκλογικέψουν. Καταλαβαίνουν, όμως, την τεχνολογία – αυτή με τα γρανάζια και τον ατμό (κάτι πιο εξελιγμένο δεν υπάρχει). Οι Inapt, αντιθέτως, καταλαβαίνουν τη μαγεία αλλά δεν καταλαβαίνουν τίποτα από τεχνολογία· ακόμα κι ένα κλειδί δεν μπορούν να το βάλουν μέσα σε μια κλειδαριά και να το γυρίσουν (κάτι που, όπως έχω ξαναγράψει, προσωπικά το θεωρώ λιγάκι παράλογο). Υφίσταται, λοιπόν, ένας ξεκάθαρος διαχωρισμός μαγείας και τεχνολογίας, όχι στον κόσμο, αλλά στα μυαλά των κατοίκων του. Όταν υπάρχει το ένα, δεν υπάρχει το άλλο.

Αυτά δεν είναι, φυσικά, τα μόνα βιβλία φαντασίας όπου ισχύει τούτο. Στα περισσότερα νομίζω πως ισχύει. Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε κόσμους όπου η μαγεία λειτουργεί αλλά το σπουδαιότερο τεχνολογικό επίτευγμα άντε να είναι ο καταπέλτης ή το υδραγωγείο. Επίσης, σκεφτείτε τη φράση: «Κι έτσι η Εποχή της Μαγείας παρήλθε...» Πάρα πολλές ιστορίες καταλήγουν εκεί. Ακόμα και στο τέλος του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών υπονοείται κάτι τέτοιο, νομίζω (αν και πάει καιρός από τότε που το έχω διαβάσει). Η μαγεία πεθαίνει κι επομένως τώρα μπορούμε να έχουμε τεχνολογία.

Υπάρχουν, βέβαια, και εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, τα βιβλία του China Miéville που διαδραματίζονται στη Bas-Lag (Perdido Street Station, The Scar, Iron Council), και κάποιες ιστορίες του Jack Vance. Αλλά, κατά κανόνα, ένας κόσμος με ανεπτυγμένη τεχνολογία δεν δέχεται μαγεία, κι ένας κόσμος με μαγεία δεν δέχεται ανεπτυγμένη τεχνολογία.

Πιστεύω πως αυτό προέρχεται από τους μύθους, που, φυσικά, διαδραματίζονται σε μια εποχή χωρίς τεχνολογία, με άλογα, σπαθιά, δράκους, και ιστιοφόρα. Η Ελληνική Μυθολογία, για παράδειγμα, οι Μύθοι του Βασιλιά Αρθρούρου, ο Σεβάχ ο Θαλασσινός... Επειδή οι απαρχές της φανταστικής λογοτεχνίας είναι εκεί, μας έχει γεννηθεί η εντύπωση ότι μαγεία και τεχνολογία δεν μπορούν να συνυπάρξουν παρά μόνο ως ένα είδος παραφυσικού ιστορήματος.

Το αμφισβητώ αυτό, και η αμφισβήτησή μου ξεκινά από τον αρχικό διαχωρισμό τεχνολογίας και μαγείας. Έτσι όπως παρουσιάζονται σε πολλές ιστορίες και φανταστικούς κόσμους, κινδυνεύει κανείς να νομίσει πως πρόκειται για δύο αντικρουόμενες δυνάμεις. Μπορείς να πεις ότι αυτή η νοοτροπία ξεκινά από τον διαχωρισμό που είχε συμβεί, στον δικό μας κόσμο, από την Εποχή του Διαφωτισμού και έπειτα, ανάμεσα στην επιστήμη (που είναι κάτι το ξεκάθαρα και συγκεκριμένο) και στη μαγεία (που είναι κάτι το ασαφές και παραπλανητικό). Προσωπικά δεν πιστεύω ότι η επιστήμη είναι κάτι περισσότερο από μια μερική, βεβιασμένη εκλογίκευση του σύμπαντος, σε μεγάλο μέρος λανθασμένη· αλλά ούτε και καθαρή μαγεία πιστεύω ότι υπάρχει – ή, εναλλακτικά, τα πάντα είναι μαγεία.

Σε πολλές ιστορίες της φανταστικής λογοτεχνίας, όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Η μαγεία δεν παρουσιάζεται ως μια απόπειρα εξήγησης του κόσμου· είναι άλλη μια φυσική δύναμη, σαν τον ηλεκτρισμό περίπου. Κανονικά δεν θα έπρεπε να έρχεται σε αντίθεση με οποιαδήποτε τεχνολογική εξέλιξη· αν μη τι άλλο, θα έπρεπε να την επαυξάνει. (Φανταστείτε, πχ, αυτοκίνητα που θα μπορούσαν, με τη χρήση μαγείας, να υψώνονται πάνω από το έδαφος εκτός απ’το να κυλάνε πάνω σε τροχούς, ή κάποιο στοιχειακό να οδηγεί το αυτοκίνητό σου, ως αυτόματος πιλότος, όσο εσύ για λίγο ξεκουράζεσαι.) Δεν συμβαίνει, όμως, αυτό. Συνήθως. Η τεχνολογία παρουσιάζεται κι αυτή ως μια άλλη δύναμη (αν και συγκεχυμένης φύσης) η οποία έρχεται σε σύγκρουση με τη μαγεία, και οι δυο τους δεν μπορούν να συνυπάρξουν.

Νομίζω πως αυτό είναι, σε μεγάλο βαθμό, παράλογο. Ας αγνοήσουμε, για λίγο, το τι είδους «δυνάμεις» μπορούν να θεωρηθούν η μαγεία και η τεχνολογία, γιατί, στην πραγματικότητα, δεν είναι δυνάμεις. Ας δούμε τι κάνουν. Δίνουν ένα επιθυμητό αποτέλεσμα βάσει της εκμετάλλευσης κάποιων νόμων που ισχύουν στον κόσμο. Όταν ένας μάγος λέει μερικά λόγια και ανάβει ένας δαυλός, προφανώς έχει εκμεταλλευτεί κάποιους νόμους που ισχύουν στον εκάστοτε φανταστικό κόσμο για να πετύχει το αποτέλεσμα που θέλει. Όταν κάποιος ταξιδευτής τρίβει μεταξύ τους δυο πέτρες για να πετάξουν σπίθα και να βάλει φωτιά σ’ένα ξύλο, εκμεταλλεύεται κάποιους νόμους που ισχύουν στον εκάστοτε φανταστικό κόσμο για να πετύχει το αποτέλεσμα που θέλει. Είναι το ίδιο πράγμα, ουσιαστικά· απλώς οι δύο προαναφερόμενοι χαρακτήρες χρησιμοποιούν διαφορετικούς δρόμους για να φτάσουν στο αποτέλεσμα που θέλουν. Οι νόμοι, και στις δύο περιπτώσεις, υποτίθεται πως είναι αληθινοί στον φανταστικό κόσμο. Ισχύουν όπως ισχύει και ο Νόμος της Βαρύτητας – ασχέτως ότι κανένας δεν ξέρει τι ακριβώς είναι η βαρύτητα – απλά ισχύει!

Σ’έναν πλαστό κόσμο μπορούν να υπάρχουν διαφόρων ειδών φυσικοί νόμοι που οι κάτοικοί του μπορούν να τους εκμεταλλεύονται όπως νομίζουν, ή στον βαθμό που τους καταλαβαίνουν ή που είναι δυνατόν να τους καταλάβουν. Αν υπάρχουν κάποιοι νόμοι για να παγιδεύεις πνεύματα μέσα σε βάζα, γιατί να είναι διαφορετικοί από τους νόμους που υπάρχουν για να κατασκευάσεις ένα αυτοκίνητο; Ακόμα κι αν υποθέσεις ότι μόνο ορισμένα άτομα («μάγοι», αν θέλεις) έχουν το χάρισμα να μπορούν να εκμεταλλεύονται ορισμένους νόμους, αυτό δεν αλλάζει τίποτα. Το γιατί κάποιο άτομο γεννιέται μ’ένα συγκεκριμένο χάρισμα είναι σαν να ρωτάς γιατί ένα ζώο έτυχε να γεννηθεί με μια ιδιότητα λίγο διαφορετική από άλλα του είδους του, ή λίγο πιο επαυξημένη.

Από τη στιγμή που δέχεσαι ότι σε έναν κόσμο μπορεί κάτι να συμβεί (ή κάτι δεν μπορεί να συμβεί), μιλάς πλέον για φυσικούς νόμους – όσο περίεργοι κι αν φαίνονται. Το αν οι κάτοικοι αυτού του κόσμου αποκαλούν κάτι «μαγεία», αυτό είναι άλλη υπόθεση. Σε τελική ανάλυση, ο ηλεκτρονικός υπολογισμός για εμένα (και για άλλους πιστεύω) «μαγεία» είναι. Δεν καταλαβαίνω πώς λειτουργεί. Ναι, μπορεί να ξέρω να γράφω κώδικα για το Διαδίκτυο· κάποτε ήξερα και λίγη Visual Basic την οποία πλέον έχω ξεχάσει· ξέρω πώς να ανοίξω έναν υπολογιστή, να τον διαλύσω, και να τον ξαναστήσω (ποτέ δεν λέω σε τεχνικό να έρθει να μου φτιάξει τον υπολογιστή μου). Αλλά, όταν κοιτάζω αυτά τα πλακέ κομματάκια με τα μικρά, μικρά κυκλώματα και προσπαθώ να φανταστώ πώς είναι δυνατόν να έχουν ως αποτέλεσμα αυτά που εγώ βλέπω τελικά στην οθόνη μου, μένω τελείως μαλάκας. Δεν μπορώ να το καταλάβω πώς συμβαίνει. Είναι μαγεία! Μου φαίνεται πιο παράξενο απ’το αν κάποιος αυτή τη στιγμή έκανε φωτιά να παρουσιαστεί ανάμεσα από τα δάχτυλά του. Αλλά είναι κάτι που το χρησιμοποιώ στην καθημερινότητά μου, οπότε το έχω συνηθίσει και είναι πια μέρος της ζωής μου.

Δε νομίζω πως κάτι διαφορετικό θα ίσχυε για τους κατοίκους ενός πλαστού σύμπαντος. Τα πιο συνηθισμένα πράγματα θα τα έλεγαν «τεχνολογία», τα πιο περίεργα θα τα έλεγαν «μαγεία». Αυτός, όμως, δεν θα ήταν ένας αληθινός διαχωρισμός. Η τεχνολογία και η μαγεία δεν θα ήταν διαφορετικές φυσικές δυνάμεις. Κάποια τελείως ακατανόητα, ανεξήγητα πράγματα μπορεί να συμβαίνουν στον φανταστικό κόσμο. Δεκτό. Αλλά και στον δικό μας κόσμο συμβαίνουν τελείως ακατανόητα πράγματα και απλά λέμε ότι δεν τα έχουμε εξηγήσει ακόμα. Αν το πέταγμα μιας πεταλούδας στην καρδιά της Νέας Υόρκης μπορεί να φέρει έναν τυφώνα στο Πεκίνο (όπως λένε), τότε σίγουρα υπάρχει κάποιος νόμος κρυμμένος εκεί πίσω, ασχέτως αν ο άνθρωπος έχει καταφέρει ακόμα να τον ανακαλύψει, ή αν το μυαλό του μπορεί καν να τον ανακαλύψει.

Η εμμονή, λοιπόν, της φανταστικής λογοτεχνίας να διαχωρίζει τη μαγεία από την τεχνολογία με τόσο έντονο τρόπο μού μοιάζει λιγάκι οπισθοδρομική, πολλές φορές. Αυτό δεν πάει να πει ότι δεν μου αρέσουν κάποιες τέτοιες ιστορίες (όπως είπα, πχ, το Jack of Shadows είναι ένα από τα αγαπημένα μου μυθιστορήματα)· μιλάω για τη γενικότερη αντίληψη που μου φαίνεται πως επικρατεί. Η ύπαρξη επιπλέον δυνάμεων σ’έναν πλαστό κόσμο δεν νομίζω ότι απαραιτήτως θα δημιουργούσε έναν τέτοιο διαχωρισμό. Θα μπορούσε και να τον δημιουργεί ώς ένα σημείο (πχ, μπορεί να μην υπάρχει πετρέλαιο ή να μη λειτουργεί ο ατμός με τον ίδιο τρόπο, ή να μη λειτουργεί καθόλου), αλλά όχι πάντα. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον θεωρώ πως θα είχε η ανάμιξη όλων αυτών των δυνάμεων ώστε να βγει ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Και αυτό είναι κάτι που, προφανώς, έχω προσπαθήσει να κάνω στο Θρυμματισμένο Σύμπαν, γιατί με γοητεύει ως ιδέα.

Σε μεγάλο μέρος της φανταστικής λογοτεχνίας, εκείνο που βλέπεις κυρίως είναι να φοβάται να ξεφύγει από τα συμβατικά στερεότυπα μιας αρχαϊκής εποχής. Φανταστική λογοτεχνία είναι, συνήθως, αρχαία εποχή συν μαγεία (περίπου, αλλά όχι πάντα, σαν αυτή των κλασικών μύθων). Χρησιμοποιούν κάστρα, άλογα, σπαθιά, και κάρα, και πού και πού έρχεται κανένας μάγος και κάνει κανένα ξόρκι, ή παρουσιάζεται κανένα μαγικό πλάσμα, όπως δράκος. (Που αν είναι δυνατόν να ορίσεις κάποιο πλάσμα ως «μαγικό» από τη στιγμή που υποτίθεται πως υφίσταται κανονικά μέσα σ’έναν κόσμο.) Και λέω ότι αυτό συμβαίνει πολλές φορές, όχι όλες τις φορές. Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου οι δυνάμεις αναμιγνύονται, όπως, πχ, στο Sky Pirates, του William King, όπου η μαγεία χρησιμοποιείται ως εναλλακτική της τεχνολογίας σε αρκετά πράγματα.

Γενικά, πιστεύω πως ο διαχωρισμός τεχνολογίας και μαγείας δεν είναι τίποτα περισσότερο από ακόμα ένα διαδεδομένο μοτίβο, που, για διάφορους λόγους, έχει επικρατήσει χωρίς να έχει κάποια σταθερή λογική βάση. Εξαιτίας αυτού έχει κατακλύσει την αγορά (δείτε, πχ, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια) και από εκεί εμπνέονται, αναπόφευκτα, πολλοί δημιουργοί, με αποτέλεσμα να υπάρχει λίγη εξέλιξη προς άλλες – πιο ενδιαφέρουσες, για εμένα – κατευθύνσεις. Μέσα σ’αυτά, ίσως να φταίει και το γεγονός ότι φοβούνται πως κάτι τελείως καινούργιο μπορεί να μην πουλήσει γιατί δεν θα έχει ακόμα σταθερό κοινό όπως τα προηγούμενα μοτίβα.

---