ΣΚΕΨΕΙΣ

16/4/2011

Παραλογοτεχνία
...και άλλοι παραλογισμοί.

Κάποιος γράφει μια ιστορία για την προβληματική σχέση ενός ανθρώπου με την οικογένειά του στη σύγχρονη Ελλάδα. Κάποιος άλλος γράφει μια ιστορία με βάρβαρους πολεμιστές σ’έναν φανταστικό κόσμο οι οποίοι κυνηγάνε να σκοτώσουν τον δράκο που έκαψε το χωριό τους. Και κάποιος αποφάσισε να βαφτίσει το πρώτο «λογοτεχνία» ενώ το δεύτερο «παραλογοτεχνία».

Ποια η διαφορά ανάμεσα στα δύο παραδείγματα, και τι θα πουν, επιτέλους, αυτές οι δύο λέξεις;

Ας προσεγγίσουμε το θέμα ετυμολογικά πρώτα, με βάση τη λογική. Λόγος + τέχνη = λογοτεχνία. Δηλαδή, η τέχνη του λόγου: του γραπτού λόγου, στην προκειμένη περίπτωση (καθώς και όπως έχει γενικά συνηθιστεί). Εν ολίγοις, λογοτεχνία είναι να χρησιμοποιείς τον (γραπτό) λόγο με κάποια τέχνη, ή με καλλιτεχνικό σκοπό.

Ας δούμε τι λέει και το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Μπαμπινιώτη.

λογοτεχνία (η) 1. η καλλιέργεια του έντεχνου λόγου, η παραγωγή έργων ποίησης ή έντεχνης πεζογραφίας 2. το σύνολο των λογοτεχνικών έργων συγκεκριμένου λαού, χρονικής περιόδου ή πνευματικής παράδοσης

Δε μας λέει κάτι που δεν το ξέραμε, δηλαδή.

Ας δούμε τι λέει και το Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη.

λογοτεχνία (η) ουσ. η ενασχόληση με τον έντεχνο λόγο | το σύνολο των λογοτεχνικών έργων ενός λαού ή μιας εποχής | προφορική λογοτεχνία, το σύνολο των μύθων, αφηγήσεων, τραγουδιών που έχουν διασωθεί με την παράδοση.

Πάνω-κάτω, τα ίδια πράγματα.

Και τι θα πει παραλογοτεχνία; Παρα + λογοτεχνία. Το παρα- είναι ένα πρόθεμα που χρησιμοποιείται σε διάφορες περιπτώσεις· πχ, για να δείξουμε ότι κάτι είναι πλάι σε κάτι άλλο (παραποτάμιος), για να δείξουμε υπερβολή (τα παραλέω), παράβαση, και για άλλους λόγους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση (αφού η παραλογοτεχνία υποτίθεται πως είναι κατώτερη από την «αληθινή» λογοτεχνία), μάλλον θέλει να δείξει κάτι το παράπλευρο. Κάτι που δεν είναι ακριβώς λογοτεχνία αλλά μοιάζει με λογοτεχνία.

Ας δούμε τι λέει το Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη.

παραλογοτεχνία (η) ουσ. γεν. όρος για να χαρακτηρίσει το σύνολο της παραγωγής έργων του γραπτού λόγου, τα οποία δεν έχουν λογοτεχνική ή γεν. καλλιτεχνική αξία

Εν ολίγοις, έτσι όπως το γράφει εδώ, και ένα άρθρο ή ένα δοκίμιο είναι παραλογοτεχνία. Ή, εναλλακτικά, μπορείς να υποθέσεις ότι παραλογοτεχνία είναι βρισιά αν θέλεις να υποτιμήσεις ένα λογοτεχνικό έργο.

Ας δούμε τι μας λέει και ο Μπαμπινιώτης.

παραλογοτεχνία (η) το σύνολο των λογοτεχνικών έργων που δεν συγκαταλέγονται στις κοινώς αποδεκτές κατηγορίες του έντεχνου λόγου.

Αυτός ο ορισμός έχει περισσότερη σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα, νομίζω. Μιλάει για μη κοινώς αποδεκτές κατηγορίες έντεχνου λόγου.

Τώρα, βέβαια, το ποιος κάνει κάτι κοινώς αποδεκτό ή μη είναι ένα μεγάλο ερώτημα, με το οποίο θα ασχοληθούμε παρακάτω.

Στην αρχή, ανέφερα δύο παραδείγματα και αναρωτήθηκα ποια είναι η διαφορά μεταξύ τους. Γιατί το πρώτο να θεωρείται λογοτεχνία και το δεύτερο παραλογοτεχνία; Πραγματική απάντηση δεν υπάρχει, πέραν από το ότι το πρώτο είναι πιο κοινώς αποδεκτό από το δεύτερο.

Παραλογοτεχνία, στην Ελλάδα, είθισται να αποκαλούμε ό,τι οι αγγλόφωνοι αποκαλούν «είδος» (genre). Εν ολίγοις, παραλογοτεχνία είναι το ρομάντζο, το αστυνομικό, το γουέστερν, η περιπέτεια, ο τρόμος, η επιστημονική φαντασία, η ηρωική φαντασία, το ιστορικό μυθιστόρημα, και τα λοιπά.

Τι, λοιπόν, δεν είναι παραλογοτεχνία; Τι είναι «αληθινή» λογοτεχνία;

«Αληθινή» λογοτεχνία φαίνεται να είναι (α) το σύγχρονο κοινωνικό ψυχόδραμα με αυτοκτονικούς μεσήλικες και (β) ό,τι τύχει να μην θεωρείται παραλογοτεχνία για διάφορους ασαφείς λόγους. Για παράδειγμα, παρότι το 1984 του Όργουελ είναι καταφανώς επιστημονική φαντασία, πολλοί δεν το θεωρούν παραλογοτεχνία αλλά λογοτεχνία επειδή περιέχει κοινωνικούς προβληματισμούς.

Μα, αν το καλοσκεφτείς, κάθε μυθιστόρημα, οσοδήποτε απλοϊκό, περιέχει κοινωνικούς προβληματισμούς! Απλά, ορισμένα μυθιστορήματα περιέχουν περισσότερους και ορισμένα, αναμενόμενα, λιγότερους.

Χρησιμοποιώντας τη λογοτεχνία υπό αυτή την έννοια, είναι σαν να έχεις σκαλοπάτια λογοτεχνίας: λογοτεχνία Α (ή αληθινή λογοτεχνία) και λογοτεχνία Β (ή παραλογοτεχνία), με το ένα σκαλοπάτι να είναι πιο κάτω από το άλλο. Πράγμα που μου φαίνεται τουλάχιστον παράλογο, όταν θα μπορούσες απλά να πεις ότι ένα λογοτέχνημα είναι καλύτερο από το άλλο, χωρίς να υποβιβάζεις συλλήβδην ολόκληρα είδη λογοτεχνίας.

Ακόμα και το κοινώς αποδεκτό που θέτει ως προϋπόθεση ο Μπαμπινιώτης δεν είναι απόλυτα σωστό για να ξεχωρίσουμε τη «λογοτεχνία» από την «παραλογοτεχνία», διότι, για παράδειγμα, το ρομάντζο είναι, θα έλεγα, κοινώς αποδεκτό, όπως επίσης και το ιστορικό μυθιστόρημα. Κι όμως θεωρούνται παραλογοτεχνία.

Χρησιμοποιούμε έναν μειωτικό όρο για να χαρακτηρίσουμε πάρα πολλά είδη αφήγησης. Είναι, όπως είπα και πριν, παράλογο. Και παρατηρήστε ότι η λέξη παράλογο (παρα + λόγος) δείχνει κάτι το αντίθετο του λογικού, ή που, τουλάχιστον, αποκλίνει από το λογικό. Το ίδιο υποτίθεται πως κάνει και η λέξη παραλογοτεχνία: δείχνει κάτι που αποκλίνει από τη λογοτεχνία. Δηλαδή, κάτι που δεν είναι τέχνη του λόγου – μια παραδοξότητα, από τη στιγμή που απαιτείται η τέχνη του λόγου για να γράψουμε ακόμα κι ένα ρομάντζο. Δεν έχει σημασία αν το ρομάντζο είναι καλή λογοτεχνία ή όχι· εξακολουθεί, όμως, να είναι λογοτεχνία. Και, αναμφίβολα, υπάρχουν και πολλά ρομάντζα που είναι καλή λογοτεχνία. Για παράδειγμα, ποιος θα διαφωνούσε ότι το Όσα Παίρνει ο Άνεμος είναι καλό βιβλίο (ανεξαρτήτως αν του αρέσει αυτό το είδος βιβλίου ή όχι); Και το ίδιο δεν ισχύει για την Τζέην Έυρ;

Η φανταστική λογοτεχνία, ασφαλώς, εμπίπτει κι αυτή στην «παραλογοτεχνία», μη κοινώς αποδεκτή και τα λοιπά και τα λοιπά. Τι παράξενα πράγματα είναι αυτά, με θεούς, δράκους, μαγείες, δαίμονες, πολεμιστές, μυστηριώδη φαινόμενα, τέρατα που περπατάνε επάνω σε πέντε πόδια και ένα πλοκάμι, και εξωτικούς κόσμους; Τρομάζω! Πρέπει να είναι παραλογοτεχνία!

Ξεχνάμε, όμως, ότι αυτό είναι το πρώτο είδος λογοτεχνίας που ξέρουμε. Τα Ομηρικά έπη, το Έπος του Γκίλγκαμες, και άλλες παρόμοιες διηγήσεις άλλων λαών κινούνται όλες στον χώρο του φανταστικού. Μιλάνε για θεούς, υπεράνθρωπους πολεμιστές, τέρατα, και μαγεία. Η μόνη διαφορά είναι ότι, εκείνες τις εποχές, η αφήγηση ήταν προφορική κυρίως. Τις ιστορίες τις έλεγε ο ένας στον άλλο, προκειμένου να τις απολαμβάνει το κοινό. Μετά, ήρθαν τα βιβλία. Μετά, ήρθε το διαδίκτυο. Και μετά, ήρθαν οι συσκευές ηλεκτρονικής ανάγνωσης. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα.

Το θέμα που μας αφορά εδώ είναι ότι οι φανταστικές ιστορίες είναι τόσο απίστευτα αρχαίες που μοιάζει κωμικοτραγικό έστω και να υπονοεί κάποιος ότι δεν είναι λογοτεχνία. Μα, οι φανταστικές ιστορίες είναι η πρώτη λογοτεχνία που ξέρουμε να εμφανίστηκε σ’αυτόν τον πλανήτη. Διότι οι φανταστικές ιστορίες απευθύνονται σε κάτι το οποίο υπάρχει βαθιά μέσα μας· κάτι που αποζητά να βρει μια εξήγηση σε ένα κατά βάση παράλογο σύμπαν. Οι φανταστικές ιστορίες, θα μπορούσε να πει κανείς, έχουν μια ημι-θρησκευτική σημασία για τον άνθρωπο. Συνδέονται άμεσα με παραδώσεις, μύθους, και πιστεύω που υπερβαίνουν τη λογική. Δεν είναι τυχαίο που τα ιερά βιβλία πολλών θρησκειών περιέχουν πράγματα που σήμερα, με τον ορθολογισμό που μας κατατρύχει, θα θεωρούσαμε φανταστικά, όπως ανθρώπους που περπατάνε πάνω στο νερό και φαγητό που πέφτει από τον ουρανό.

Στον σύγχρονο κόσμο έχουμε κάνει το λάθος να πιστεύουμε ότι τα πάντα εξηγούνται με μερικές μαθηματικές εξισώσεις. Αλλά δεν εξηγούνται. Σ’αυτό το σύμπαν υπάρχει κάτι που υπερβαίνει την ανθρώπινη λογική, όπως έχουν, άλλωστε, παραδεχτεί και όλοι οι ανοιχτόμυαλοι επιστήμονες, όταν είδαν πως όσο προχωράς τόσο περισσότερο χτυπάς σε τοίχο. Η φανταστική λογοτεχνία πηγαίνει πέρα από αυτόν τον τοίχο, γιατί ο άνθρωπος, πολύ απλά, έχει ανάγκη να μάθει ότι υπάρχει κάτι περισσότερο από εκείνο που μπορεί με τα μάτια του να δει κάθε μέρα μέσα σε μια γκρίζα μεγαλούπολη ή σε μια μικρή επαρχιακή κωμόπολη.

Αν αυτό το είδος αφήγησης, που προσπαθεί να υπερβεί το πλαισιωτικό συρματόπλεγμα της καθιερωμένης πραγματικότητας, δεν είναι λογοτεχνία αλλά παραλογοτεχνία, τότε σίγουρα ζούμε σε έναν παρα-κόσμο ή σε μια παρα-κοινωνία, υπό την έννοια ότι αποκλίνουν από αυτό που θα έπρεπε πραγματικά να είναι.

---