ΣΚΕΨΕΙΣ

18/3/2021

Τα Ταξίδια στη Φανταστική Λογοτεχνία
Η έννοια του ταξιδιού είναι πολυμορφική

 

Τα ταξίδια είναι κάτι που συχνά συναντάμε σε πολλά βιβλία φανταστικής λογοτεχνίας. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι, φυσικά, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, του Τόλκιν. Τα δύο τρίτα αυτής της τριλογία είναι, ουσιαστικά, ταξίδι. Τα χόμπιτ ξεκινάνε από τα μέρη τους, διασχίζουν κοντινούς τόπους, διασχίζουν πιο μακρινούς τόπους, περνάνε κάτω από βουνά, διασχίζουν ακόμα πιο μακρινούς τόπους, χωρίζονται, ξανασυναντιούνται. Υποθέτω πως ξέρετε την ιστορία. Μόνο στο τέλος Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών αποκτά ένα ύφος πολιτικοστρατιωτικής φανταστικής ιστορίας – με στρατούς να συγκρούονται, βασιλιάδες να παίρνουν αποφάσεις, και τα λοιπά. Το μεγαλύτερο μέρος είναι ταξίδι. Το ίδιο ισχύει και για το Χόμπιτ: ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι ταξίδι.

Και το ίδιο ισχύει και για πολλά άλλα βιβλία, ή σειρές, φαντασίας. Ή είναι ένα μεγάλο ταξίδι απ’την αρχή ώς το τέλος, ή περιλαμβάνουν κάποιο μεγάλο ταξίδι, ή διάφορα μικρά ή μεγάλα ταξίδια. Ακόμα ένα πολύ γνωστό παράδειγμα, και σύγχρονο: το A Song of Ice and Fire, του GRR Martin. Περιλαμβάνει διάφορα ταξίδια, όπως αυτό του Jon Snow στον βορρά μαζί με τους άλλους Μαύρους Αδελφούς.

Μπορεί να πει κανείς ότι τα ταξίδια έχουν καταντήσει κλισέ στη φανταστική λογοτεχνία, και θα ήταν πολύ δικαιολογημένος να το ισχυριστεί αυτό. Έχουν, όντως, καταντήσει κλισέ. Ωστόσο, είναι ένα χρήσιμο και ενδιαφέρον κλισέ, που σε άλλους αρέσει περισσότερο, σε άλλους λιγότερο. Κανείς όμως δεν νομίζω ότι αντιπαθεί τελείως τα ταξίδια. Το ταξίδι έχει κάτι το μαγευτικό, όπως και οι χάρτες.

Ορισμένες φορές, ωστόσο, τα ταξίδια μπορεί να γίνουν και κουραστικά. Όλοι ξέρουμε για την περίπτωση που ο συγγραφέας περιγράφει ατελείωτα σκηνικά και περιοχές από τις οποίες περνάνε οι χαρακτήρες του ταξιδεύοντας – σκηνικά και περιοχές που δεν αισθανόμαστε ότι έχουν μεγάλο ενδιαφέρον, αλλά πρέπει να διαβάσουμε σελίδες και σελίδες και σελίδες γεμάτες από αυτά χωρίς να συμβαίνει τίποτα ουσιαστικό με την πλοκή ή με τους χαρακτήρες. Αυτό, για εμένα, είναι ένα παράδειγμα προς αποφυγή για το πώς να γράφει κανείς ταξίδια στη λογοτεχνία. Όμως υποθέτω πως ακόμα κι αυτή η μορφή γραφής ταξιδιού έχει τους υποστηρικτές της.

Λέγοντας «ταξίδια στη φανταστική λογοτεχνία», μας έρχονται στο μυαλό ταξίδια όπως αυτά στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών – χαρακτήρες που διασχίζουν πεδιάδες, δάση, βουνά, φαράγγια, έλη, πετρώδεις ερημιές, αμμώδεις ερήμους. Όμως αυτά δεν είναι τα μόνα ταξίδια. Υπάρχουν και τα ταξίδια στη θάλασσα – ένα σύγχρονο παράδειγμα είναι η τριλογία του Robert V.S. Redick (που έχω κάνει κριτική για το πρώτο βιβλίο αλλά έχω διαβάσει και τ’άλλα δύο και ήταν όλα αρκετά καλά) – καθώς και ταξίδια στον αέρα – παράδειγμα: διάφορες ιστορίες του Ιούλιου Βερν. Τέτοια ταξίδια είναι εξίσου σημαντικά με τα οδοιπορικά, και μπορεί να παρουσιάζουν ακόμα και περισσότερο ενδιαφέρον.

Εκτός από αυτά όμως υπάρχουν και πιο... αντισυμβατικά ταξίδια – ταξίδια που δεν μπορείς να σκεφτείς αμέσως ακούγοντας τη λέξη ταξίδι – και θα αναφερθώ σ’αυτά παρακάτω, καθώς και σε διάφορους τρόπους γραφής των ταξιδιών μέσα σε μια λογοτεχνική ιστορία που μπορεί να αποτελέσουν έναυσμα για σκέψη ή πειραματισμό.

Κατά πρώτον, βασικό είναι το πώς παρουσιάζει ο συγγραφέας το ταξίδι μέσα στην ιστορία που γράφει. Πιο πάνω ανέφερα έναν τρόπο γραφής των ταξιδιών που θεωρώ ανιαρό: το να περιγράφεις διάφορες λεπτομέρειες του ταξιδιού σε ατελείωτες σελίδες. Είναι, όμως, ένας τρόπος γραφής που έχει χρησιμοποιηθεί αρκετά, και δεν μπορείς να τον αγνοήσεις. Ίσως, μάλιστα, κάποιες φορές να είναι ο κατάλληλος, αν θέλεις ο αναγνώστης (και πιθανώς κι ο ίδιος συγγραφέας!) να νιώσει τόσο ταλαιπωρημένος όσο οι χαρακτήρες που διασχίζουν αυτά τα φανταστικά εδάφη.

Ένας άλλος τρόπος περιγραφής του ταξιδιού είναι το να μεταπηδάς από σημείο ενδιαφέροντος σε σημείο ενδιαφέροντος, παραλείποντας τα ενδιάμεσα που δεν έχουν και τόσο μεγάλο ενδιαφέρον ή κάνοντας μια γρήγορη αναφορά μόνο σ’αυτά. Για παράδειγμα, εστιάζεσαι στην Κρυστάλλινη Πόλη, στην επίθεση μέσα στο φαράγγι, στην τρικυμία επάνω στον Μεγάλο Ποταμό – αυτά τα περιγράφεις αναλυτικά· τα υπόλοιπα τα προσπερνάς επί τροχάδην.

Μπορείς, επίσης, να προσπεράσεις ολόκληρο το ταξίδι χωρίς ν’ασχοληθείς και πολύ μαζί του. Να γράψεις ότι ταξίδεψαν, πετώντας με αερόστατο, πέντε μέρες πάνω από τους Ατέρμονους Δασότοπους και τελικά προσγειώθηκαν στις παρυφές της ερήμου, σε μια πόλη-σταθμό νομάδων, χωρίς να αναφέρεις τίποτε άλλο.

Αυτοί νομίζω πως είναι οι πιο βασικοί τρόποι περιγραφής ενός ταξιδιού. Ένας ακόμα τρόπος – που μπορεί να θεωρηθεί, ίσως, αλλοίωση αυτών – είναι να βάλεις κάποιον χαρακτήρα να θυμάται το ταξίδι: δηλαδή, να το περιγράψεις μέσα από τις αναμνήσεις του ενώ ο χαρακτήρας είναι ήδη στον προορισμό. Έτσι χάνεται το σασπένς σχετικά με το αν ο χαρακτήρας όντως θα φτάσει εκεί που θέλει και το θέμα είναι πλέον ή αισθητικό ή πληροφοριακό. Σ’αυτές τις περιπτώσεις, το ταξίδι συνήθως περιγράφεται επί τροχάδην, ή μένοντας μόνο σε ένα, δύο σημαντικά σημεία του – σημαντικά βάσει της προσωπικότητας του χαρακτήρα που θυμάται.

*

Τα ταξίδια, στην κλασική τους μορφή παρουσίασης, έχουν αρχή (όταν οι χαρακτήρες ξεκινάνε), μέση (το μεγαλύτερο μέρος τους), και τέλος (όταν οι χαρακτήρες φτάνουν στον προορισμό τους). Αυτή είναι η συνηθισμένη περίπτωση. Μπορεί, όμως, να μην ισχύει πάντα.

Το ταξίδι μπορεί να έχει μόνο αρχή. Ή, τουλάχιστον, να μας παρουσιάζεται, μέσα από την ιστορία, μόνο η αρχή – το πώς οι χαρακτήρες αποφάσισαν να ταξιδέψουν, τι τους ώθησε να ξεκινήσουν, πώς προετοιμάστηκαν, πώς αποχαιρέτησαν πιθανώς κάποια κοντινά τους πρόσωπα, ποιους έπεισαν να τους ακολουθήσουν, ποιους κράτησαν μακριά, με ποιους τσακώθηκαν προτού φύγουν. Όλη αυτή η ένταση που υπάρχει προτού ξεκινήσει το ταξίδι – η αβεβαιότητα, η αναποφασιστικότητα ή η αποφασιστικότητα, οι ελπίδες, ο φόβος ή ο δισταγμός, οι σκέψεις και οι σχεδιασμοί. Και μετά... δεν γράφεις τίποτα για το ίδιο το ταξίδι. Το αφήνεις να εννοηθεί. Αφήνεις τον αναγνώστη να το φανταστεί.

Σε ποιες περιπτώσεις μπορεί να συμβεί αυτό; Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις πέραν του λογοτεχνικού πειραματισμού (πχ, ένα διήγημα που περιγράφει το ξεκίνημα ενός ταξιδιού και τίποτ’ άλλο). Υπάρχει η περίπτωση του ταξιδιού να ξεκινά στο τέλος του βιβλίου· ενώ η βασική ιστορία έχει ολοκληρωθεί, ορισμένοι χαρακτήρες αποφασίζουν να ταξιδέψουν για κάποιο λόγο, να φύγουν μακριά, και το βιβλίο τελειώνει μ’αυτό, και το ταξίδι τους μπορούμε να το φανταστούμε. Μια άλλη περίπτωση είναι οι χαρακτήρες που θα ταξιδέψουν να μην είναι χαρακτήρες εστίασης για τον συγγραφέα αλλά παράπλευροι, δηλαδή να μη θέλει να επικεντρωθεί επάνω τους αλλά σε άλλους χαρακτήρες· οπότε, τότε, μας περιγράφει πώς ξεκινάνε το ταξίδι τους αλλά για το ίδιο το ταξίδι δεν γράφει τίποτα. Και ίσως οι χαρακτήρες αυτοί να εμφανιστούν αργότερα πάλι μέσα στην ιστορία.

Η αρχή ενός ταξιδιού μπορεί να έχει μεγάλη δύναμη από μόνη της, και δεν είναι κάτι που πρέπει να αγνοείται. Όπως και οι αρχές γενικά. Οι αρχές έχουν μια σχεδόν μυστηριακή γοητεία· γιατί, αφού έχει γίνει η αρχή, αποκεί και πέρα μπορεί να συμβεί οτιδήποτε.

Το ταξίδι, όμως, μπορεί να έχει μόνο μέση. Ή, μάλλον, όχι ακριβώς. Απλά ο συγγραφέας επιλέγει να ξεκινήσει από τη μέση. Αυτό είναι το κλασικό in medias res, που λένε, το οποίο είχαμε βαρεθεί να ακούμε στο σχολείο για την Οδύσσεια. Αλλά δεν είναι ανάγκη το ταξίδι να είναι γραμμένο όπως η Οδύσσεια. Το να έχει το ταξίδι μόνο μέση σημαίνει ότι ο συγγραφέας δεν γράφει τίποτα για την αρχή, ούτε για το τέλος· τα θεωρεί ανούσια αυτά. Γράφει μόνο για το ίδιο το ταξίδι με ό,τι τρόπο νομίζει, είτε περιγράφοντάς το με λεπτομερειακό, ανιαρό τρόπο, είτε με το να επικεντρώνεται σε ένα, δυο σημαντικά περιστατικά τα οποία έχουν βαρύτητα για την πλοκή της ιστορίας. Δεν έχει σημασία πώς προετοιμάστηκαν οι χαρακτήρες να ταξιδέψουν· δεν έχει σημασία το μέρος όπου έφτασαν.

Από μια άλλη άποψη, σημασία μπορεί να έχει μόνο το τέλος του ταξιδιού. Η αρχή έγινε επειδή έγινε – είναι δεδομένη. Το ίδιο το ταξίδι είναι ανιαρό, τίποτα το ιδιαίτερο. Ο προορισμός όμως έχει σημασία, είναι το βασικό. Είναι το μέρος, για παράδειγμα, που φτάνει ένας διπλωμάτης για να διαπραγματευτεί με τις φυλές της Λευκής Ερήμου. Ναι, έκανε ένα ταξίδι για να φτάσει ώς εκεί, και το γιατί ξεκίνησε σύντομα θα το μάθουμε μέσα από την αφήγηση· όλα αυτά δεν είναι και τόσο σημαντικά. Σημασία έχει το τέλος του ταξιδιού, καθώς ο διπλωμάτης φτάνει στον προορισμό του· οπότε, ο συγγραφέας από εκεί πιάνει το ταξίδι.

*

Ταξίδια υπάρχουν διαφόρων ειδών. Το ταξίδι που έχει να κάνει με τη διάνυση αποστάσεων δεν είναι παρά ένα είδος, αν και, ίσως, το πιο συνηθισμένο και αυτό που αμέσως μας έρχεται στο μυαλό όταν ακούμε τη λέξη ταξίδι. Ας το πούμε ταξίδι μετάβασης. Είναι εκείνο κατά το οποίο οι χαρακτήρες ξεκινάνε από έναν τόπο και, με κάποιο μέσο (πόδια, άλογο, τροχοφόρο όχημα, τρένο, πλοίο, αεροπλάνο, γιγάντιοι αετοί), καταλήγουν σε έναν άλλο τόπο διασχίζοντας διάφορες περιοχές στο ενδιάμεσο.

Υπάρχουν, όμως, και ταξίδια όπου οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες δεν μετακινούνται υποχρεωτικά – ή, τουλάχιστον, όχι σωματικά. Αυτά είναι το νοητικό ταξίδι και το ψυχικό ταξίδι. Τέτοια ταξίδια ξεκινάνε από ένα μέρος και καταλήγουν σε ένα άλλο, αλλά τα μέρη δεν είναι στη φυσική πραγματικότητα. Στο νοητικό ταξίδι ένας χαρακτήρας ξεκινά, συνήθως, από μια κατάσταση μερικής άγνοιας και καταλήγει σε μια κατάσταση κατανόησης κάποιου πράγματος ή προβλήματος. Μέχρι να επέλθει αυτή η κατάσταση κατανόησης, ο χαρακτήρας θα περάσει από διάφορα νοητικά στάδια· θα είναι ένα ολόκληρο ταξίδι, αλλά θα γίνει μόνο μέσα στο μυαλό του. Δεν είναι υποχρεωτικό ο χαρακτήρας να μετακινείται. Μπορεί να είναι ακόμα και φυλακισμένος σε έναν τόπο. Μπορεί, για παράδειγμα, να είναι κλεισμένος σε μια φυλακή και να προσπαθεί να λύσει έναν γρίφο που θα του επιτρέψει να δραπετεύσει από εκεί· κι αυτή η νοητική διαδικασία – η επίλυση του γρίφου, με όλα τα στάδιά της – είναι το νοητικό ταξίδι. Το νοητικό ταξίδι μπορεί, ασφαλώς, να πάρει πάρα πολλές μορφές, και είναι αδύνατον εδώ να αναφερθώ σε όλες.

Παρόμοιο με το νοητικό ταξίδι είναι το ψυχικό ταξίδι. Δεν πρόκειται για το ίδιο πράγμα με άλλο όνομα. Στο ψυχικό ταξίδι ο χαρακτήρας ξεκινά από μια δεδομένη ψυχική κατάσταση και, περνώντας από κάποιες ψυχικές αλλαγές, φτάνει σε μια άλλη ψυχική κατάσταση. Το σώμα του δεν είναι ανάγκη να μετακινείται. Για παράδειγμα, μπορεί ένας χαρακτήρας να αισθάνεται φόβο για ένα συγκεκριμένο πλάσμα που του είναι ακατανόητο· σταδιακά, όμως, παρότι το πλάσμα εξακολουθεί να του είναι κατά βάση ακατανόητο, φτάνει στο σημείο να το αγαπήσει. Ο χαρακτήρας ξεκινά από τον φόβο (αρχή του ταξιδιού), περνά από διάφορα ψυχικά στάδια – παρατηρήσεις σχετικά με τη συμπεριφορά του πλάσματος και πώς τον κάνει να νιώθει (μέση του ταξιδιού) – και φτάνει στην αγάπη (τέλος ταξιδιού). Όπως και το νοητικό ταξίδι, έτσι και το ψυχικό μπορεί να πάρει πάρα πολλές μορφές, αδύνατον να αναφερθώ σε όλες εδώ.

Ένα άλλο είδος ταξιδιού είναι εκείνο που θα ονομάσω ταξίδι ανακάλυψης. Το ταξίδι ανακάλυψης ξεκινά από ένα σημείο πλήρους ή μερικής άγνοιας, περνά από διάφορα στάδια που αποτελούν μικρές αποκαλύψεις, και καταλήγει σε μια σημαντική ανακάλυψη ή γνώση. Το ταξίδι ανακάλυψης μπορεί να περιλαμβάνει και τη μετακίνηση επάνω σε εδάφη, ή στον βυθό της θάλασσας, ή οπουδήποτε. Μπορεί να είναι, κυριολεκτικά, το ταξίδι ανακάλυψης ενός εξερευνητή που διασχίζει μια έρημο ώσπου να φτάσει σε μια κρυφή πόλη των θησαυρών κάπου μέσα σ’αυτήν ακολουθώντας διάφορα στοιχεία. Αλλά ταξίδι ανακάλυψης μπορεί να είναι, επίσης, οι έρευνες ενός επιστήμονα μέχρι να βρει ένα όπλο για την αντιμετώπιση μιας απειλής. Η διαφορά του ταξιδιού ανακάλυψης σε σχέση με το ψυχικό ή το νοητικό ταξίδι έγκειται στο ότι το ταξίδι ανακάλυψης δεν έχει να κάνει υποχρεωτικά με μια νοητική κατάσταση, ή με ένα συναίσθημα, που αλλάζει, αλλά έχει να κάνει με τη γνώση ή την αποκάλυψη – το να βρει κάποιος κάτι καινούργιο, ή χαμένο, ή κρυφό. Δεν είναι απλά να καταλάβει κάτι που ισχύει – αυτό μάλλον θα ήταν νοητικό ταξίδι.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η έννοια ταξίδι προϋποθέτει ότι οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες περνάνε από κάποια στάδια μέχρι να φτάσουν στο τέλος, ότι δεν φτάνουν στο τέλος στιγμιαία ή απρόσμενα. Τότε δεν είναι ταξίδι· είναι μια αλλαγή μόνο.

Αποκεί και πέρα, όμως, για αυτά τα «αντισυμβατικά», ας πούμε, ταξίδια ισχύει ό,τι και για τα πιο συμβατικά ταξίδια μετάβασης. Μπορεί να περιγραφούν αναλυτικά (ακόμα και κουραστικά, ανιαρά) ή μπορεί ο συγγραφέας να τα περάσει επί τροχάδην. Μπορεί να γράψει μόνο την αρχή, ή μόνο τη μέση, ή μόνο το τέλος. Τίποτα δεν αποκλείεται.

---