ΣΚΕΨΕΙΣ

2/2/2021

Περί Γραφής: Η Ακαθόριστη Περιγραφή
Ένα «πρόβλημα» της λογοτεχνίας που είναι, ουσιαστικά, ιδίωμα

 

Σ’ένα προηγούμενο άρθρο είχα σχολιάσει τις διαφορές ανάμεσα στο θέαμα (κινηματογράφος) και στη λογοτεχνία. Είχα πει, εκτός των άλλων, ότι στο θέαμα η «περιγραφή» είναι πανεύκολη και στιγμιαία – απλά δείχνεις εκείνο που θέλεις να δείξεις – ενώ στη λογοτεχνία μπορεί να χρειάζεσαι δεκάδες και δεκάδες λέξεις και πάλι να μην καταφέρεις να περιγράψεις ακριβώς εκείνο που έχεις στο μυαλό σου.

Υπό ένα άλλο πρίσμα, όμως, αυτή η αδυναμία της λογοτεχνίας μπορεί να είναι και ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Όπως λένε στα προγράμματα του υπολογιστή ή στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, όταν κάτι «περίεργο» παρουσιάζεται: It’s not a bug; it’s a feature! Παρομοίως και οι περιγραφές στη λογοτεχνία.

Γράφοντας, ποτέ δεν μπορείς να περιγράψεις κάτι απόλυτα. Όσες λέξεις κι αν χρησιμοποιήσεις, όσο κι αν προσπαθήσεις, πάντα θα υπάρχουν κενά, πάντα θα υπάρχουν «μαύρες τρύπες» στην εικόνα που θες να αποδώσεις, σχεδόν σαν παράσιτα ή θολά σημεία σε μια οθόνη. Όμως αυτό μπορεί να μην είναι απαραιτήτως μειονέκτημα, γιατί ο αναγνώστης συμπληρώνει τα κενά με τη φαντασία του. Εκεί που εσύ δεν έχεις αναφέρει κάτι, δεν έχεις εξηγήσει κάτι, το εξηγεί εκείνος με το μυαλό του – άθελά του, πολλές φορές.

Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ιδίωμα της λογοτεχνίας, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που ο συγγραφέας δύναται να χρησιμοποιήσει προς όφελός του αντί να το θεωρεί πρόβλημα. Τα «κενά» στην περιγραφή μπορεί να είναι λιγότερα ή περισσότερα, μεγαλύτερα ή μικρότερα. Αρκετά παρουσιάζονται τυχαία, επειδή απλά δεν σκέφτηκες να αναφέρεις κάτι. Γιατί, όμως, να μην τα μεταχειρίζεσαι συνειδητά, ως εργαλείο της λογοτεχνικής γραφής;

Η περιγραφή, μέσα στο κείμενο, μπορεί να είναι τόσο καθορισμένη ή τόσο ακαθόριστη όσο θέλει ο συγγραφέας. Στο θέαμα αυτό δεν μπορεί να γίνει· εκεί, απλά δείχνεις μια εικόνα και τέλος. Στη λογοτεχνία, αφήνεις τον αναγνώστη να πλάσει την εικόνα βάσει μερικών λέξεων – από ελάχιστες μέχρι πάρα πολλές.

Μέσα σε μια λογοτεχνική ιστορία, μπορούμε να συναντήσουμε περιγραφές τελείως ακαθόριστες. Περιγραφές που, ίσως, δεν θα έπρεπε καν να τις ονομάσεις περιγραφές. Τι άλλο, όμως, να τις πεις; Για παράδειγμα, μπορείς να γράψεις κάτι τέτοιο:

Το σύμβολο αυτό δεν περιγράφεται. Είναι «το σύμβολο της Βόρειας Αυτοκρατορίας». Αν ο συγγραφέας δεν θέλει να το περιγράψει πιο αναλυτικά, μπορεί ποτέ μέσα στην ιστορία να μην το περιγράψει πιο αναλυτικά. Η περιγραφή του συμβόλου είναι «το σύμβολο της Βόρειας Αυτοκρατορίας», και ο αναγνώστης μπορεί να το φανταστεί όπως νομίζει, και ξέρει πάντα για ποιο σύμβολο μιλάμε, δεν πρόκειται να το μπερδέψει με κάτι άλλο.

Προσέξτε τη σχετική παραδοξότητα εδώ: Το σύμβολο αυτό είναι πολύ συγκεκριμένο – είναι «το σύμβολο της Βόρειας Αυτοκρατορίας» – αλλά, συγχρόνως, είναι ακαθόριστο: δεν ξέρουμε πώς ακριβώς είναι.

Αυτό αποτελεί ιδίωμα της λογοτεχνίας. Οι τέχνες που βασίζονται σε πιο οπτικά στοιχεία – όπως η ζωγραφική ή ο κινηματογράφος – αδυνατούν να το επιτύχουν.

Το γιατί ο συγγραφέας θέλει να αφήσει το σύμβολο της Βόρειας Αυτοκρατορίας ακαθόριστο μπορεί να ποικίλλει. Ίσως να προτιμά να επιτρέψει στον αναγνώστη να το φανταστεί κατά το δοκούν. Ίσως να μην το κρίνει σκόπιμο να επιβαρύνει το κείμενο με περιγραφές που θεωρεί ανούσιες, που δεν εξυπηρετούν σε τίποτα την πλοκή αλλά παρακωλύουν τη δράση. Ή ίσως, απλά, ο συγγραφέας να μην έχει σκεφτεί πώς ακριβώς είναι το σύμβολο της Βόρειας Αυτοκρατορίας και να μην τον ενδιαφέρει τόσο να καθίσει να το σκεφτεί. Καλύπτει, επομένως, την «τεμπελιά» του με μια ακαθόριστη περιγραφή. Και αυτή η τεμπελιά δεν είναι πραγματική τεμπελιά, αν το καλοσκεφτείς· είναι ιδίωμα!

Η ίδια η ιστορία που αφηγείται κανείς μπορεί, μάλιστα, να αλλάζει ανάλογα με το πόσο ακαθόριστες ή καθορισμένες είναι κάποιες περιγραφές. Για παράδειγμα, οι ακαθόριστες περιγραφές είναι ένας καλός τρόπος για να δημιουργήσει κανείς μυστήριο. Ας πούμε ότι ο συγγραφέας γράφει: Μια γυναίκα μπήκε στο μπαρ και παράγγειλε ένα ποτήρι πράσινο οίνο – και δεν μας λέει τίποτ’ άλλο για την εμφάνιση της γυναίκας. Μπορεί να είναι οτιδήποτε – ψηλή, κοντή, ξανθιά, μελαχρινή, μονόφθαλμη, όμορφη, άσχημη – οτιδήποτε. Και πιο μετά, στην ίδια ιστορία, ο συγγραφέας γράφει: Μες στη νύχτα, μια γυναίκα βγήκε από το αυτοκίνητό της, πλησίασε τον φρουρό που στεκόταν έξω από το θησαυροφυλάκιο, και τον δολοφόνησε με μια σφυριχτή λέξη φονικού καλέσματος. Πάλι, καμία συγκεκριμένη περιγραφή της γυναίκας. Ήταν η ίδια γυναίκα που καθόταν πριν στο μπαρ, ή άλλη; Αν βλέπαμε ταινία, ή αν διαβάζαμε εικονογραφημένο αφήγημα, θα ξέραμε μάλλον – εκτός αν ο σκηνοθέτης ή ο ζωγράφος είχαν επίτηδες σκιάσει το πρόσωπο της γυναίκας. Στη λογοτεχνία, όμως, δεν ξέρουμε αν είναι η ίδια γυναίκα. Ίσως να είναι, ίσως όχι. Αν ο συγγραφέας δεν της δώσει κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματα που να παρουσιάζονται και στη μία σκηνή και στην άλλη, μπορούμε να τη φανταστούμε όπως θέλουμε. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν η ίδια... ή όχι. Δημιουργείται ένα κάποιο μυστήριο έτσι, ή ένας κάποιος αποπροσανατολισμός.

Ίσως ορισμένοι να μη θεωρούν την παραπάνω τεχνική «σωστή». Ίσως να τη θεωρούν «φτηνό κόλπο» για να δημιουργηθεί μυστήριο. Εξακολουθεί, όμως, να μπορεί να γίνει στη λογοτεχνία, γιατί οι περιγραφές έχουν τη δυνατότητα να είναι τελείως ακαθόριστες αν θέλεις. Το «μια γυναίκα» είναι περιγραφή, αν και εξωφρενικά μινιμαλιστική.

Λένε πως μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις – και είναι αλήθεια. Αλλά, επίσης, θα έπρεπε να λένε ότι μία λέξη είναι χίλιες εικόνες. Η λέξη κόσμος, για παράδειγμα, πόσα πράγματα σού φέρνει στο μυαλό; Ολόκληρο τον πλανήτη γη, άλλους πλανήτες, πλήθη, πολλούς ανθρώπους – χίλια-δύο πράγματα. Οι λέξεις έχουν τρομερή δύναμη να φέρνουν εικόνες στο μυαλό μας, να προκαλούν και να διεγείρουν τη φαντασία μας.

Ξεκινάς, επομένως, από την τελείως ακαθόριστη περιγραφή – όπως «μια γυναίκα», «ένα σύμβολο» – και αποκεί και πέρα μπορείς να προσθέσεις όσες λεπτομέρειες – ή, μάλλον, καλύτερα, ιδιαίτερα γνωρίσματα – θέλεις.

Πρέπει, όμως, να έχεις υπόψη σου ότι η περιγραφή πάντα θα είναι ελλιπής. Πάντα θα υπάρχουν κενά, «μαύρες τρύπες», σημεία που ο αναγνώστης πρέπει να συμπληρώσει με τη φαντασία του αν θέλει. Αυτή είναι η φύση της τέχνης του λόγου· δεν περιορίζει τη φαντασία, την προκαλεί. Γι’αυτό κιόλας προτιμώ να λέω ιδιαίτερα γνωρίσματα αντί για λεπτομέρειες.

Με τα ιδιαίτερα γνωρίσματα μπορούμε να ξεχωρίσουμε κάτι μέσα στο κείμενο. Αν λέγαμε, στο παραπάνω παράδειγμα, «μια μονόφθαλμη γυναίκα» και στο μπαρ και έξω από το θησαυροφυλάκιο, τότε ο αναγνώστης αμέσως θα ήταν σίγουρος πως πρόκειται για την ίδια γυναίκα. Αν και θα ήταν επιπόλαιο ίσως να το υποθέσει – άλλωστε, μπορεί να υπάρχουν πολλές μονόφθαλμες γυναίκες – θα το υπέθετε επειδή η μονόφθαλμη γυναίκα είχε παρουσιαστεί και πιο πριν μέσα στην αφήγηση. Αποκεί και πέρα θα τη φανταζόταν όπως νόμιζε – ψηλή, κοντή, λεπτή, χοντρή, ξανθιά, καστανομάλλα, κοντά μαλλιά, μακριά μαλλιά, ντυμένη με ταγέρ, ντυμένη με τζάκετ, ντυμένη με φόρεμα – οτιδήποτε.

Και μετά, καθώς η πλοκή μας προχωρά, ο αναγνώστης θα διαπίστωνε ότι είχε κάνει λάθος στην εκτίμησή του. Γιατί μέσα στην ιστορία μας τυχαίνει να υπάρχουν δύο μονόφθαλμες γυναίκες τελικά...

Με την ακαθόριστη περιγραφή μπορεί κανείς να επιτύχει πολλά, αλλά πρέπει κιόλας να είναι προσεχτικός. Αν όλες οι περιγραφές είναι τελείως ακαθόριστες, τότε κινδυνεύουμε η αφήγησή μας να μη βγάζει νόημα – κι αυτό δεν είναι καλό εκτός αν γίνεται εσκεμμένα για καλλιτεχνικούς λόγους.

Η ακαθόριστη περιγραφή μπορεί να εξυπηρετήσει ακόμα και σε προβλήματα παρουσίασης ευαίσθητου περιεχομένου. Για παράδειγμα, ίσως να μη θέλουμε να περιγράψουμε αναλυτικά πώς οι Δυνάμεις Ασφαλείας κατέσφαξαν τους ταξιδιώτες που βρήκαν κρυμμένους κοντά στην πόλη· οπότε, γράφουμε: Αυτό που ο Ιάσωνας είδε να συμβαίνει αντίκρυ του ήταν φριχτό, ήταν αποτρόπαιο. Δεν άφησαν κανέναν ζωντανό. Ο αναγνώστης μπορεί να φανταστεί το φριχτό και το αποτρόπαιο όπως θέλει, χωρίς να εξαναγκάζεται να φέρει στο μυαλό του συγκεκριμένες εικόνες, και χωρίς κι ο συγγραφέας να εξαναγκάζεται να γράψει συγκεκριμένες σκηνές σφαγής αν αισθάνεται πως δεν θέλει να κάνει κάτι τέτοιο.

Η σχετικά ακαθόριστη περιγραφή μπορεί, μάλιστα, να είναι πιο ισχυρή από την λεπτομερειακή περιγραφή σε αρκετές περιπτώσεις. Αρκεί να τονίζεις τα σωστά ιδιαίτερα γνωρίσματα. Για παράδειγμα, ο Καπετάνιος του Γοργού Ανέμου έχει μηχανικό χέρι και βλέμμα αετού – και δεν χρειάζεται να πεις τίποτ’ άλλο γι’αυτόν. Αυτά τα δύο είναι αρκετά. Τα υπόλοιπα μπορούν να είναι οτιδήποτε· δεν έχουν σημασία. Ίσως να είναι μελαχρινός ή ξανθός· δεν μας ενδιαφέρει. Ο κάθε αναγνώστης τον φαντάζεται όπως θέλει. Αλλά το βλέμμα του είναι αετίσιο – ό,τι κι αν σημαίνει αυτό – και το ένα του χέρι μηχανικό.

Με τέτοιο τρόπο έχουμε, επίσης, τη δυνατότητα να ζωντανέψουμε δευτερεύοντες χαρακτήρες που εμφανίζονται για λίγο μόνο μέσα σε μια ιστορία. Για παράδειγμα, άλλο είναι «ο ταξιτζής», άλλο «ο ταξιτζής με τη στραβή ουλή κάτω απ’το δεξί μάτι». Αυτή η ουλή μπορεί να σημαίνει οτιδήποτε για εκείνον και το παρελθόν του. Ίσως να μην το αναφέρουμε ποτέ, αλλά διεγείρει τη φαντασία. Τα υπόλοιπα είναι κενά· τα συμπληρώνεις όπως θες.

Η ακαθόριστη περιγραφή, εκτός αυτών, βοηθά και την αφήγηση να κινηθεί πιο γρήγορα. Αντί να κάθεσαι να περιγράφεις χίλια-δύο μικροπράγματα που δεν εξυπηρετούν σε τίποτα, αναφέρεις πέντε βασικά στοιχεία και προχωράς την πλοκή, δεν την αφήνεις να βαλτώνει. «Ήταν ένα πλούσιο σπίτι με λαξευτά έπιπλα και πολλούς καθρέφτες.» Δε χρειάζεται να περιγράψεις κάθε δωμάτιο προτού οι χαρακτήρες καταλήξουν σ’ένα σαλόνι κι αρχίσουν να μιλάνε.

Κάτι ακόμα που μπορεί να κάνει ο συγγραφέας είναι να παρουσιάζει περιγραφικές λεπτομέρειες σταδιακά για κάποια πράγματα ή άτομα μέσα στην ιστορία του. Από τη στιγμή που δεν είσαι υποχρεωμένος να περιγράψεις τα πάντα, μπορείς να πεις μόνο όσα χρειάζεται, να συνεχίσεις την ιστορία, και μετά να προσθέσεις όσα ακόμα έχεις ανάγκη. Για παράδειγμα, δεν έχεις πει ότι κάποιος χαρακτήρας φορά ρολόι στο αριστερό χέρι. Όταν όμως υπάρχει λόγος να μετρήσει τον χρόνο, γράφεις ότι σήκωσε το μανίκι του για να κοιτάξει το ρολόι που φορούσε. Και αργότερα, όταν μια γυναίκα τον βλέπει και τρομάζει, περιγράφεις ότι έφταιγαν τα μάτια του που γυάλιζαν περίεργα και απόκοσμα από τότε που επισκέφτηκε τον Αντίκοσμο της Χουάρθα και μολύνθηκε από τις ψυχοτρόπες ενέργειές του. Αρχικά δεν είχες περιγράψει τίποτα για τα μάτια του γιατί δεν χρειαζόταν.

Αυτό μπορεί να εξυπηρετήσει τον συγγραφέα και πρακτικά μέσα στο κείμενο που γράφει. Δεν έχει, για παράδειγμα, τόσο μεγάλη σημασία αν έχει ξεχάσει να περιγράψει αρχικά μια λεπτομέρεια για το αυτοκίνητο του ήρωα της ιστορίας· μπορεί να προσθέσει αυτή τη λεπτομέρεια μετά, χωρίς κανένα πρόβλημα. Ή μπορεί να προσθέτει λεπτομέρειες καθώς έρχονται στο μυαλό του με την πάροδο της αφήγησης. Κι αυτό είναι, σίγουρα, ένα ιδίωμα της λογοτεχνίας γιατί μόνο εκεί μπορείς να έχεις επιλεκτικές ή ακαθόριστες εικόνες/περιγραφές.

Τελειώνοντας, θέλω να πω ότι, φυσικά, και η αναλυτική περιγραφή μπορεί να έχει τη γοητεία της. Κάποιες φορές έχει όντως νόημα να αφιερώσεις πέντε παχιές παραγράφους για να περιγράψεις ένα σπίτι. Ίσως, μάλιστα, να θέλεις εκεί να κάνεις μια παύση στη δράση της ιστορίας για να «ξεκουραστεί» λιγάκι η πλοκή ή για να δημιουργήσεις σασπένς. Τα πάντα έχουν τη χρησιμότητά τους στη λογοτεχνική γραφή. Προσωπικά, δεν αποκλείω τίποτα. Αλλά εδώ, σ’αυτό το άρθρο, ήθελα να τονίσω πώς ένα υποτιθέμενο μειονέκτημα της λογοτεχνίας μπορείς να το μετατρέψεις σε πλεονέκτημα.

Στη λογοτεχνία καμιά περιγραφή δεν είναι πλήρης. Ποτέ. Διότι δεν υπάρχει εικόνα. Οι λέξεις επικαλούνται εικόνες, δεν είναι οι ίδιες εικόνες. Αυτό, όμως, μπορείς να το χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου αντί να το βλέπεις ως εχθρό σου. Σε εξυπηρετεί, δεν σε παρακωλύει.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---