ΣΚΕΨΕΙΣ

27/9/2022

Η Λογοτεχνία ως Οδηγός
Η καθοδήγηση της ψυχής και η εξερεύνηση των ιδεών

 

Ποτέ δεν έγραφα λογοτεχνία για να εκφράσω τις ιδέες μου, πολιτικές ή μη. Ούτε ποτέ έχω γράψει λογοτεχνία ως μορφή ενδοσκόπησης για να λύσω τα ψυχολογικά μου. Ούτε γράφω λογοτεχνία για να καταδείξω κάποιο κακώς κείμενο ή πρόβλημα στην κοινωνία, στην τεχνολογία, στην επιστήμη, ή οπουδήποτε.

Ανέκαθεν έγραφα λογοτεχνία επειδή μου άρεσε η διαδικασία και εκεί που η λογοτεχνία, νοητικά και ψυχικά, σε οδηγεί. Είναι μια ψυχ-αγωγία, με την αρχική έννοια της λέξης αν θέλετε. Είχα διαβάσει μικρός κάποια βιβλία φαντασίας και, αντί να μου προκαλέσουν εκείνο που συνήθως μου προκαλούσαν τα συμβατικά βιβλία – ανία, δηλαδή – μου είχαν προκαλέσει ενθουσιασμό. Και δεν είχα αργήσει να σκεφτώ: Γαμώτο, αυτό θα μπορούσα να το κάνω κι εγώ. Είναι γαμάτο!

Και το έκανα: και ακόμα το κάνω. Επειδή είναι γαμάτο.

Αλλά τι σημαίνει «γαμάτο»; Μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα αναλόγως την περίπτωση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, νομίζω ότι σημαίνει ψυχαγωγία με την αρχική έννοια της λέξης: οδήγηση της ψυχής προς μέρη που αλλιώς δεν θα πήγαινε: οδήγηση του νου προς μέρη που αλλιώς δεν θα μπορούσε να σκεφτεί. Αυτό είναι κάτι που το κάνει κάθε μορφή λογοτεχνίας· αλλά η φανταστική λογοτεχνία (συμπεριλαμβάνοντας την επιστημονική φαντασία και όλα τα είδη και υποείδη) το κάνει ιδιαίτερα καλά.

Η συγγραφή με ψυχαγωγεί περισσότερο από την ανάγνωση. Ανέκαθεν έτσι ήταν. Αν η συγγραφή δεν σε ψυχαγωγεί, μου φαίνεται τελείως ανούσιο να γράφεις, ειδικά λογοτεχνία.

Δεν μπορώ να καταλάβω τους ανθρώπους που γράφουν λογοτεχνία για οποιονδήποτε άλλο λόγο, όπως το να εκφράσουν ιδέες ή να λύσουν τα ψυχολογικά τους. Υπάρχουν άλλες μορφές γραφής που τα κάνουν καλύτερα αυτά τα πράγματα, όπως το δοκίμιο, ή το άρθρο που γράφω τώρα, το οποίο είναι δοκιμιακού χαρακτήρα. Δε θα φανταζόμουν ποτέ να τα γράψω αυτά μέσα σε λογοτεχνικό κείμενο· θα μου φαινόταν αστείο.

Τις περιπτώσεις εσκεμμένης προπαγάνδας μέσω της λογοτεχνίας δεν θέλω να τις σχολιάσω καν. Μου μοιάζουν από γλοιώδεις έως ύπουλες προσπάθειες πλύσης εγκεφάλου, ακόμα κι αν τυχαίνει να συμφωνώ με τις ιδέες που προσπαθούν να περάσουν. Προσωπικά, μία φορά στη ζωή μου έχω γράψει κάτι που θα μπορούσε – ίσως – να θεωρηθεί προπαγάνδα: είναι το διήγημα Χωρίς Πρόσωπα, το οποίο είναι εμπνευσμένο από την πανδημία του κορονοϊού. Αλλά ακόμα κι αυτό δεν το έγραψα για λόγους προπαγάνδας. Πραγματικά, είναι απλώς εμπνευσμένο από την πανδημία. Δε φταίω εγώ που η πανδημία τους με έχει εμπνεύσει· ας μην ξανακάνουν πανδημία αν δεν τους αρέσει. (Έχω γράψει κι άλλο ένα πράγμα εμπνευσμένο από τον κορονοϊό, αλλά είναι μέρος μιας σειράς την οποία δεν έχω δημοσιεύσει ακόμα, και μάλλον θα ξεκινήσω από το 2025.)

Όλα αυτά σημαίνουν πως οι λογοτεχνικές ιστορίες που γράφω δεν περιλαμβάνουν καθόλου πολιτικές ή άλλες ιδέες; Φυσικά και περιλαμβάνουν. Δε νομίζω, μάλιστα, πως είναι δυνατόν να γράψεις κάτι χωρίς να περιλαμβάνεις κάποιες ιδέες για την κοινωνία, τη ζωή, την επιστήμη – οτιδήποτε. Είναι αναπόφευκτο. Ακόμα και οι ιστορίες του R. E. Howard, που κατηγορούνται από πολλούς ότι είναι απλώς βίαιες περιπέτειες σε άγριους κόσμους, μπορεί να ειπωθεί ότι ασχολούνται με τις έννοιες του πολιτισμού και του βαρβαρισμού: τι νοείται, τελικά, ως «πολιτισμένος» και τι ως «βάρβαρος», κι αν υπάρχει κάποια υποκρισία κρυμμένη πίσω από αυτούς τους όρους.

Δεν υφίσταται λογοτεχνική ιστορία χωρίς κάποια νοήματα. Αν το καλοσκεφτείς, όλες οι ιστορίες προσφέρουν τροφή για σκέψη. Και είναι πολύ καλύτερο αυτό – το να ψάχνεις να βρεις νοήματα και ιδέες αν εσύ θέλεις – παρά ο συγγραφέας να προσπαθεί να περάσει μετά βίας ορισμένες ιδέες ή νοήματα στον αναγνώστη. Είναι, μάλιστα, προτιμότερο ακόμα κι όταν απλά ο συγγραφέας θέλει να αναρωτηθεί για κάποιες ιδέες. Η λογοτεχνία δεν είναι η σωστή μορφή γραφής γι’αυτή τη δουλειά.

Η λογοτεχνία είναι μια πύλη.

Ακούγεται μεταφυσικό, αλλά η λογοτεχνία είναι πραγματικά μια πύλη. Ένα πέρασμα. Γι’αυτό είναι και ψυχ-αγωγία. Σε οδηγεί προς μέρη που αλλιώς ίσως να μην πήγαινες, ή ίσως να μην εστίαζες αρκετά εκεί το μυαλό σου.

Κι αυτό δεν ισχύει μόνο για τον αναγνώστη. Ισχύει και για τον συγγραφέα. Ισχύει περισσότερο για τον συγγραφέα. Όταν γράφεις ακολουθώντας απλώς μια έμπνευση, ή απλώς μια πλοκή καθώς φυσικά εκτυλίσσεται, αναπόφευκτα σκοντάφτεις επάνω σε διάφορες ιδέες και προβληματισμούς. Και δεν είναι τυχαία αυτά· αποτελούν μέρος εκείνου που γράφεις, δεμένα με την αφήγηση γιατί έχουν προέλθει από αυτήν: δεν είναι εμβόλιμα, βίαια τοποθετημένα εκεί. Καταλήγεις έτσι να σκεφτείς πράγματα που δεν θα σκεφτόσουν αλλιώς. Υποχρεώνεσαι (με ευχάριστο τρόπο) να τα σκεφτείς προκειμένου να προχωρήσεις την ιστορία που γράφεις.

Γι’αυτό κιόλας, προσωπικά, έχει τύχει να γράψω ακόμα και για φιλοσοφίες με τις οποίες στην κανονική μου ζωή θα διαφωνούσα· και όχι μόνο εγώ, φυσικά, αλλά και πολλοί συγγραφείς που πραγματικά εξερευνούν τις ιστορίες τους αντί απλώς να τις χτίζουν. Δεν είναι κακό να γράφεις για πράγματα με τα οποία κανονικά θα διαφωνούσες: για σκέψεις ή για πράξεις που, στην κανονική σου ζωή, πιθανώς ακόμα και να σε σόκαραν ή να τις θεωρούσες αποτρόπαιες, εγκληματικές, ή τελείως εσφαλμένες. Δεν είναι κακό, γιατί διευρύνεις τη σκέψη σου. Σε κάνει να καταλαβαίνεις καλύτερα ακόμα και τα πράγματα με τα οποία δεν συμφωνείς. Αυτός δεν είναι, άλλωστε, και ένας από τους σκοπούς της τέχνης γενικά; Χωρίς να σου κάνει προπαγάνδα για τίποτα, να σε φέρνει σε επαφή με τα πάντα, χωρίς περιορισμούς. Να μπορείς να καταλάβεις κάποια πράγματα έστω κι αν είσαι αντίθετος προς αυτά.

Επιπλέον, είναι και το θέμα της εμπειρίας. Το μυαλό οτιδήποτε βιώνει το εκλαμβάνει ως πραγματικό ως ένα βαθμό. Όταν γράφεις, όταν ψυχ-αγωγείσαι, βιώνεις αυτά που γράφεις. Είναι, εν μέρει, σαν να τα έχεις ζήσει. Αποκτούν έναν κάποιο βαθμό πραγματικότητας για εσένα.

Το ίδιο συμβαίνει και όταν διαβάζεις, αλλά, νομίζω, όχι τόσο έντονα. Για εμένα, δεν υπάρχει κάποια πιο έντονη νοητική εμπειρία από το να γράφω λογοτεχνία.

Θυμάμαι ότι ο G.R.R. Martin – αυτός ο σχετικά άγνωστος τύπος που έχει γράψει το A Game of Thrones – είχε πει σε μια ζωντανή συνέντευξη ότι πραγματικά λυπάται τους ανθρώπους που δεν διαβάζουν. Όταν δεν διαβάζεις, είχε πει, είσαι κολλημένος σ’αυτή τη μία και μόνο ζωή, είτε σου αρέσει είτε όχι. Όταν όμως διαβάζεις, ζεις δεκάδες άλλες ζωές: περιπέτειες, ερωτικές σχέσεις, ανακαλύψεις, ταξίδια, πολέμους...

Γι’αυτό λέω ότι η λογοτεχνία είναι μια πύλη. Και το να προσποιείσαι ότι είναι κάτι άλλο, ή να την υποβιβάζεις σε κάτι άλλο, είναι, το λιγότερο, κοροϊδία. Μπορεί οι λέξεις και οι προτάσεις, ο τρόπος που γράφεις και διατυπώνεις τον λόγο, να έχουν σημασία, σίγουρα· αλλά περισσότερη σημασία έχει το μέρος που οδηγείσαι νοητικά και ψυχικά από την όλη διαδικασία. Οι ιδέες, ναι, έχουν επίσης σημασία στη λογοτεχνία – είτε πολιτικές, είτε κοινωνικές, είτε απλά γαμάτες – αλλά όχι επειδή προσπαθείς να τις εκφράσεις μέσα από την αφήγηση. Έχουν σημασία επειδή τις ανακαλύπτεις και τις εξερευνάς μέσα από την αφήγηση, χωρίς αυτός να είναι ο βασικός σκοπός. Ο βασικός σκοπός είναι η ψυχ-αγωγία η ίδια. Είναι ο δρόμος που διανύεις. Το νοητικό ταξίδι που κάνεις με κάθε ιστορία που γράφεις (ή που διαβάζεις).

---