ΣΚΕΨΕΙΣ

24/3/2014

Γιατί Προτιμώ να Γράφω σε Φανταστικούς Κόσμους
...και η αυταπάτη της ανθρώπινης αντίληψης

 

Θα ξεκινήσω με μια παρανόηση που, κατά τη γνώμη μου, υφίσταται. Ορισμένοι φαίνεται να πιστεύουν ότι υπάρχουν λογοτέχνες που γράφουν για τον πραγματικό κόσμο και λογοτέχνες που γράφουν για φανταστικούς κόσμους. Προσωπικά θεωρώ πως αυτό αποτελεί υποκρισία ή άγνοια, γιατί, σε όλες τις περιπτώσεις, ο κόσμος ενός λογοτεχνικού έργου δεν είναι πραγματικός· είναι κάτι το φανταστικό.

Αν κάποιος γράφει μια ιστορία που διαδραματίζεται στην Αθήνα του 2010 ή στην Αθήνα του 1965, και κάποιος άλλος γράφει μια ιστορία που διαδραματίζεται στην Αρισκάνδη στις όχθες του ποταμού Φετ, και οι δύο για φανταστικούς κόσμους γράφουν· οι κόσμοι είναι μέσα στο μυαλού τους, δεν είναι πουθενά αλλού. Η μόνη διαφορά είναι ότι, στην πρώτη περίπτωση, ο συγγραφέας έχει πάρει πάρα πολλά στοιχεία από τον κόσμο που όλοι αποδεχόμαστε ως πραγματικό, ενώ στη δεύτερη περίπτωση ο συγγραφέας έχει πάρει λιγότερα. Και λέω λιγότερα, όχι κανένα, επειδή είναι αδύνατο, νομίζω, να γράψεις κάτι χωρίς καμία απολύτως επιρροή από το πραγματικό (βλ., επίσης, Η Ισορροπία στον Φανταστικό Κόσμο).

Όταν κάποιος γράφει ένα λογοτέχνημα με υπόβαθρο την Αθήνα, δεν είναι η αληθινή Αθήνα, φυσικά: είναι η Αθήνα-του-Συγγραφέα. Είναι η Αθήνα όπως φιλτράρεται μέσα από το μυαλό και την αντίληψη του συγγραφέα. Δεν υπάρχει συγγραφέας που να μπορεί να γράψει για την «αληθινή» Αθήνα γιατί το ανθρώπινο μυαλό είναι πεπερασμένο και ανέφικτο να γνωρίζει όλες τις λεπτομέρειες και τους παράγοντες που αποτελούν την Αληθινή Αθήνα. Επομένως, αναπόφευκτα, αν γράφεις για την Αθήνα, γράφεις για την Προσωπική Αθήνα σου.

Ξεφεύγοντας λίγο από το κεντρικό θέμα του άρθρου, αυτό δεν ισχύει μόνο στη λογοτεχνία ή στην τέχνη γενικότερα: ισχύει στα πάντα, απλώς σε μικρότερο βαθμό ώστε να μην είναι αντιληπτό. Όταν ο Χ και η Ψ βλέπουν μια καρέκλα (ένα αληθινό αντικείμενο του υλικού κόσμου) δεν βλέπουν την ίδια καρέκλα. Βλέπουν δύο καρέκλες: την καρέκλα-του-Χ και την καρέκλα-της-Ψ. Ο καθένας εκλαμβάνει, με τις αισθήσεις του, την καρέκλα λιγάκι διαφορετικά. Το 99,99% των στοιχείων, όμως, συμπίπτουν, γι’αυτό κιόλας ο Χ και η Ψ μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους σχετικά με την καρέκλα. Συμφωνούν στο πόσο μεγάλη είναι η καρέκλα, τι χρώμα έχει, αν κάποιο πόδι της είναι σπασμένο, αν είναι ξύλινη ή πλαστική, κτλ. Κανένας δεν κάθεται να προσέξει αυτό το μικρό ποσοστό της διαφοράς στην αντίληψη, γιατί δεν έχει άμεση χρησιμότητα στις καθημερινές του ανάγκες.

Το ξέρω ότι κάποιοι δεν με πιστεύουν, και νομίζουν ότι αυτά είναι τσαρλατανισμοί. Θα τους προέτρεπα να το ψάξουν λίγο περισσότερο προτού φτάσουν σ’ένα τόσο βιαστικό συμπέρασμα.

Έχω δύο μάτια, όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι. Αλλά το ένα μου μάτι είναι διαφορετικό από το άλλο. Όχι, δεν είμαι αλλήθωρος, ούτε το ένα μάτι είναι πράσινο και το άλλο μπλε. Όμως, όταν πήγα μια φορά στον οφθαλμίατρο και μ’έβαλε να κοιτάξω σ’εκείνο το μηχάνημα που είναι για να μετρά τα μάτια, ο οφθαλμίατρος μού είπε: «Ξέρεις κάτι, Κώστα; Έχεις δύο διαφορετικά μάτια. Είναι σαν το ένα σου μάτι να ανήκει σε έναν άνθρωπο και το άλλο να ανήκει σε άλλο άνθρωπο.» Κατά πρώτον, το ένα μου μάτι έχει μυωπία, το άλλο δεν έχει. Όμως δεν είναι μόνο αυτή η διαφορά. Η πολύ βασικότερη διαφορά – την οποία είχα προσέξει και προτού μου πει ο οφθαλμίατρος ότι έχω δύο διαφορετικά μάτια – είναι η εξής: Όταν κλείνω το δεξί μάτι και κοιτάζω με το αριστερό, βλέπω τα χρώματα κάπως· όταν κλείνω το αριστερό μάτι και κοιτάζω με το δεξί, βλέπω τα χρώματα κάπως αλλιώς. Κανένα μάτι δεν έχει αχρωματοψία: το κόκκινο είναι κόκκινο, το μπλε είναι μπλε, και το πράσινο είναι πράσινο. Υπάρχει, όμως, μια απειροελάχιστη διαφορά στα χρώματα που είναι αδύνατο να εκφράσω με λέξεις. Ο Δεξής Κώστας βλέπει τα χρώματα λιγάκι διαφορετικά από τον Αριστερό Κώστα, αλλά και οι δύο συμφωνούν ότι αυτό είναι κόκκινο και το άλλο είναι πράσινο και το άλλο είναι μπλε.

Αν θέλετε, πειραματιστείτε και μπορεί να ανακαλύψετε ότι είναι κάτι που συμβαίνει και σ’εσάς.

Από τη στιγμή που αυτό ισχύει για έναν άνθρωπο όταν κοιτάζει τη μια με το ένα μάτι και την άλλη με το άλλο, μπορούμε εύκολα να διανοηθούμε τι χάος ισχύει για περισσότερους ανθρώπους.

Ο καθένας στον κόσμο του ζει. Κυριολεκτικά. Απλά οι κόσμοι μας έχουν αρκετά κοινά στοιχεία μεταξύ τους (το 99,99% πιθανώς) ώστε να μπορούμε να συνεννοηθούμε και να μη ζει ο καθένας στον δικό του ονειρόκοσμο.

Και επιστρέφουμε στη λογοτεχνία...

Πιστεύει ακόμα κανένας ότι αν γράψω για την Αθήνα ή για τη Θακέρκοβ δεν εξακολουθώ να γράφω για τον δικό μου κόσμο; Σε όλες τις περιπτώσεις, για τον δικό μου κόσμο γράφω.

Αλλά γιατί να προτιμώ να γράφω σε φανταστικούς κόσμους αντί στον «πραγματικό» κόσμο;

Κοντολογίς: λιγότερες προκαταλήψεις· περισσότερη ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης· περισσότερη τροφή για σκέψη.

Τις προάλλες διάβαζα το A Land of Mirrors του Alfred Coppel. Δεν είναι βιβλίο φαντασίας· διαδραματίζεται στον κόσμο μας, και δεν έχει ούτε μαγείες, ούτε λυκανθρώπους, ούτε τον Κθούλου ή τον Διάβολο αλληγορικά ή κυριολεκτικά. Είναι ένα μυθιστόρημα με κατασκόπους της CIA και της KGB λίγο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και τον Πόλεμο του Βιετνάμ. Και είναι ένα αρκετά καλό βιβλίο για το είδος του, το οποίο προτείνω να διαβάσετε. Ειδικά οι χαρακτήρες είναι ολοζώντανοί – πράγμα που πάντα εκτιμώ σ’ένα λογοτεχνικό έργο. Εκείνο που, όπως συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, με προβλημάτισε είναι οι – αναπόφευκτες, ίσως – προκαταλήψεις που κάνουν την εμφάνισή τους. Οι καλοί της ιστορίας είναι πράκτορες της CIA, οι κακοί είναι της KGB καθώς και ένας Γάλλος δολοφόνος. Θυμίζω ότι ο συγγραφέας είναι Αμερικάνος. Δεν μπορώ να πω ότι κάνει τη δουλειά του άσχημα. Δεν παρουσιάζει τους Αμερικάνους σαν αγγέλους και τους Ρώσους σαν δαίμονες· μάλιστα ο βασικός Ρώσος αντίπαλος έχει αρκετό ενδιαφέρον ως προσωπικότητα. Αλλά δεν μπορείς να αμφισβητήσεις ότι και αυτός και ο Γάλλος, και οι τρομοκράτες που παρουσιάζονται μέσα στο βιβλίο, είναι πολύ λιγότερο ηρωικές φιγούρες από τους Αμερικάνους πράκτορες της CIA οι οποίοι έχουν μεν τα τρωτά τους σημεία αλλά είναι, κατά βάση, καλά παιδιά που κάνουν το καθήκον τους. Και δεν νομίζω ότι είναι ασυνήθιστο, όταν γράφει κάποιος Αμερικάνος σε τέτοιο σκηνικό, να έχει τους Αμερικάνους ως καλούς και τους Ρώσους και τους Γάλλους ως κακούς. Για την ακρίβεια, είναι πια κλισέ (αν και ο Alfred Coppel πρέπει να παραδεχτώ ότι καταφέρνει να ξεφύγει από κάμποσα από τα συνήθη στερεότυπα). Και είναι ένα κλισέ το οποίο προέρχεται, φυσικά, από διάφορες βαθιές προκαταλήψεις που υπάρχουν σ’αυτούς τους λαούς λόγω της ιστορίας τους.

Αυτό δεν είναι κάτι που θα συνέβαινε αν ο κόσμος ήταν τελείως φανταστικός και όχι ημιφανταστικός – δηλαδή, με μεγάλο πλήθος στοιχείων του πραγματικού κόσμου.

Σκεφτείτε πόσες προκαταλήψεις υφίστανται στις περιπτώσεις που ο συγγραφέας γράφει για την «πραγματικότητα»:

Πρώτο (και βασικότερο), οι προκαταλήψεις του συγγραφέα.

Δεύτερο, οι προκαταλήψεις του εκδότη (ο οποίος δύσκολα θα εκδώσει κάτι που πάει κόντρα στις προκαταλήψεις του).

Τρίτο, οι προκαταλήψεις του αναγνώστη.

Και μπορεί κανείς να ρωτήσει: Μα είναι αδύνατο να έχεις μια ιστορία όπου – τυχαία, όχι εκ προθέσεως – οι καλοί είναι Αμερικάνοι και οι κακοί Ρώσοι και Γάλλοι; Όχι, δεν είναι αδύνατο· τα πάντα είναι δυνατά. Αλλά, εξαιτίας της προϊστορίας που υπάρχει μ’αυτά τα σκηνικά, ο αναγνώστης (λόγω προκατάληψης, φυσικά) δεν μπορεί να αγνοήσει εκείνο που βλέπει να συμβαίνει εις βάρος κάποιων εθνικοτήτων.

Δεν ισχυρίζομαι ότι όλα τα βιβλία θα έπρεπε να είναι γραμμένα έτσι ώστε να υφίσταται μια κάποια «ισορροπία δυνάμεων». Τουναντίον, κάτι τέτοιο ίσως να ήταν βαρετό και στερεοτυπικό από μόνο του. Εκείνο που θέλω να δείξω είναι γιατί προτιμώ να γράφω σε φανταστικούς κόσμους και γιατί, επίσης, προτιμώ να διαβάζω μυθιστορήματα που διαδραματίζονται σε φανταστικούς κόσμους.

Όταν αφηγείσαι μια ιστορία με υπόβαθρο έναν φανταστικό κόσμο, διαλύεται ένα μεγάλο μέρος των προκαταλήψεων, και από τη μεριά του συγγραφέα και από τη μεριά του αναγνώστη, και μπορούν – κι οι δυο τους – να δουν την πραγματικότητα πιο καθαρά, όχι λιγότερο καθαρά. Σ’έναν φανταστικό κόσμο, μπορείς να ασχοληθείς με την ίδια την Ιδέα, το ίδιο το Θέμα, χωρίς να μπλέκεσαι με ταμπού σχετικά με υπαρκτές παρατάξεις και εθνικότητες.

Για παράδειγμα, αν έγραφα μια ιστορία που διαδραματίζεται στη σύγχρονη Αθήνα, δεν θα μπορούσα να γράψω για Χρυσαυγίτες που έχουν δίκιο ή είναι συμπαθητικοί χαρακτήρες. Θα μου ήταν αδύνατο. Οι ίδιοι οι Χρυσαυγίτες προφανώς έχουν τους λόγους τους για όσα κάνουν (αν και δεν ξέρω, σε τελική ανάλυση, ποιοι λόγοι είναι αυτοί), αλλά εγώ δεν συμφωνώ με την εθνικοσοσιαλιστική φαμφάρα της ανελευθερίας και της καταπίεσης, κι επομένως δεν θα μπορούσα παρά να γράψω προκατειλημμένα γι’αυτούς. Όσο συμπαθή κι αν προσπαθούσα να κάνω έναν λογοτεχνικό Χρυσαυγίτη, θα ήταν πάντα ο κακός της ιστορίας.

Αυτό το πρόβλημα δεν παρουσιάζεται σε φανταστικούς κόσμους. Εκεί μπορείς να γράψεις αυτό που θέλεις ακριβώς όπως το θέλεις, αφήνοντας πίσω σου διάφορες προκαταλήψεις. Όταν στο Τραγούδι της Ψυχής γράφω για τη Λεγεώνα, είναι μια τυραννική συμμορία πιόνι των πρακτόρων της Παντοκράτειρας και αυτό δεν είναι αμφισβητήσιμο από κανέναν· είναι απλά ένα δεδομένο της ιστορίας που αφηγούμαι. Από κει και πέρα μπορώ να εξερευνήσω τη συγκεκριμένη ιδέα, ως Ιδέα και μόνο, κατά βούληση.

Αυτός είναι ένας πολύ καλός λόγος για να γράφεις ιστορίες σε φανταστικούς κόσμους. Αλλά δεν είναι ο μοναδικός.

Όταν δημιουργείς έναν φανταστικό κόσμο από το μηδέν, έχεις την απόλυτη καλλιτεχνική ελευθερία να στήσεις τα πράγματα όπως θέλεις. Αν χρειάζεσαι έναν Ιπτάμενο Κήπο πάνω από την πόλη που διαδραματίζεται η ιστορία σου, βάζεις έναν Ιπτάμενο Κήπο (δεδομένου πάντα ότι όλα αυτά γίνονται με συνέπεια και προσοχή, και όχι όπως νάναι ώστε να στερούνται συνοχής και νοήματος). Αν θέλεις οι άνθρωποι μιας χώρας να έχουν το έθιμο να ταξιδεύουν τουλάχιστον τρεις μήνες κάθε χρόνο, το περιλαμβάνεις κι αυτό στην ιστορία σου. Αν θέλεις να λειτουργεί η πυρίτιδα στον κόσμο σου, λειτουργεί· αν προτιμάς να μην υπάρχουν πυροβόλα όπλα αλλά μόνο περίεργα ηλιακά σπαθιά, τότε υπάρχουν μόνο περίεργα ηλιακά σπαθιά. Στήνεις το σκηνικό όπως θέλεις. Λες την ιστορία που εσύ θέλεις να πεις. Εξερευνείς τις ιδέες και τις θεματολογίες που εσύ θέλεις να εξερευνήσεις.

Γιατί να περιορίζεις τον εαυτό σου χωρίς λόγο; Νομίζεις ότι μια ιστορία με αλκοόλ και ναρκωτικά στο Λονδίνο είναι πιο αληθινή από μια ιστορία με αλκοόλ και ναρκωτικά στη Βασκιρδία; Οι χαρακτήρες και η κατάσταση είναι το ίδιο αληθινά/ψεύτικα· το σκηνικό απλώς περιλαμβάνει λιγότερα ή περισσότερα στοιχεία από τη συμβατική πραγματικότητα.

Ένα άλλο θέμα είναι ότι, όταν γράφεις σε φανταστικούς κόσμους, δημιουργείται περισσότερη τροφή για σκέψη, κατά τη γνώμη μου. Αντί να σκέφτεσαι τα ίδια και τα ίδια σύγχρονα ή ιστορικά σκηνικά, μπορείς να εξερευνήσεις άλλες ιδέες. Άλλους κοινωνικούς και πολιτικούς σχηματισμούς, κατά πρώτον· ή ακόμα και άλλες μορφές ζωές, άλλα γεωλογικά στοιχεία, άλλες τεχνολογίες. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις πλευρική σκέψη για να φτάσεις σε μέρη, με το μυαλό σου, που δεν πρόκειται να έφτανες γράφοντας για τη συμβατική πραγματικότητα· θα σε περιχαράκωναν οι ίδιες της οι συμβάσεις. Σε τελική ανάλυση, πόσες φορές μπορείς να γράψεις ιστορίες σε συμβατικά σκηνικά, όπως ο Μεσοπόλεμος, ο Β’ Παγκόσμιος, ο σύγχρονος κόσμος, προτού αρχίσεις να βαριέσαι από την επανάληψη; Πόσες φορές μπορείς να γράψεις ιστορίες με συμβατικές θεματολογίες, όπως πολιτικά παιχνίδια, ερωτικές παρεξηγήσεις, ναρκωτικά, κοινωνικά προβλήματα, προτού αρχίσουν να σε κουράζουν; Δεν ισχυρίζομαι ότι αυτές οι θεματολογίες δεν παρουσιάζονται και σε φανταστικούς κόσμους· το γεγονός, όμως, ότι το υπόβαθρο αλλάζει μπορεί να σημαίνει ότι αλλάζουν και πολλά άλλα μαζί με αυτό στην όλη δομή της ιστορίας, όπως στο πώς οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες αντιλαμβάνονται τις κοινωνικές δομές ή τι είδους πολιτεύματα ή ήθη και έθιμα υφίστανται. Ο Μπόρχες, για παράδειγμα, στο Λαχείο στη Βαβυλώνα, παρότι χρησιμοποιεί αρκετά αληθινά ιστορικά ονόματα ως υπόβαθρο, παρουσιάζει ωστόσο μια τελείως φανταστική βαβυλωνιακή κοινωνία που λειτουργεί βάσει λαχνών.

---