ΣΚΕΨΕΙΣ

3/2/2013

Ξενικές και Ελληνικές Λέξεις, και ένα Οξύμωρο
Κάποιες σκέψεις σχετικά με το πόσο έχουμε πνιγεί από ξενικές ονομασίες στη συμβατική μας πραγματικότητα, και πώς αυτό επηρεάζει τη λογοτεχνία

Προτού πιάσω να γράψω ιστορίες στο Θρυμματισμένο Σύμπαν, σχεδόν όλες οι ιστορίες που έγραφα διαδραματίζονταν σε αρχαϊκούς κόσμους, με κάστρα, άλογα, σπαθιά, άγρια δάση, και όλα τα σχετικά παραφερνάλια. Οι ονομασίες που έδινα ήταν, κατά κύριο λόγο, φανταστικές· ή βασισμένες στην ελληνική γλώσσα, αλλά νεολογισμοί κυρίως: συνδυασμοί υπαρκτών λέξεων ή καινούργιες λέξεις που πίστευα πως απέδιδαν το νόημα που ήθελα. Πολλές από τις ιστορίες του Θρυμματισμένου Σύμπαντος, όμως, διαδραματίζονται σε κόσμους που θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει σύγχρονους: ξέρετε, πολυκατοικίες, οχήματα, οθόνες, μικρόφωνα και μεγάφωνα, διαφημίσεις, μέσα μαζικής ενημέρωσης, και τα λοιπά. (Διαδίκτυο δεν έχω τολμήσει ακόμα να βάλω.) Αντιμετώπισα, τότε, ένα πολύ βασικό πρόβλημα σχετικά με τις ονομασίες πολλών πραγμάτων όπως είναι τα καταστήματα, οι τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί, και όλα αυτά που έχουμε συνηθίσει στη σύγχρονη καθημερινότητά μας αλλά περνάνε, πολλές φορές, απαρατήρητα.

Ρίχνοντας μια ματιά στην αγορά μιας οποιασδήποτε πόλης της Ελλάδας, βλέπεις ότι οι περισσότερες πινακίδες των καταστημάτων είναι στα αγγλικά ή σε κάποια άλλη ξένη γλώσσα. Ρίχνοντας μια ματιά στους τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, βλέπεις ότι ισχύει το ίδιο για τις ονομασίες τους. Και το ίδιο ισχύει και για τις ονομασίες περιοδικών και εφημερίδων! Το ίδιο ισχύει και για τις ονομασίες εστιατορίων, μπαρ, κινηματογράφων! (Έχετε υπόψη ότι δεν μιλάω για όλα, αλλά για μια πολύ μεγάλη μερίδα.) Όπου κι αν πας, βλέπεις πινακίδες και ονομασίες σε κάποια άλλη γλώσσα εκτός από την επίσημη της πατρίδας σου. Βλέπεις τις εφημερίδες να έχουν ονόματα τύπου Great News, Athen’s Choice, Daily Athens, Live City! ενώ οι σταθμοί έχουν ονόματα όπως Sound Radio, Greek Radio, Unlimited Radio, Great Channel, Blue Channel. Τα καταστήματα ρούχων ονομάζονται FreeShooz και MasterWear, ενώ τα μπαρ μπορεί να έχουν κάποιο περίεργο γαλλικό όνομα (συγνώμη αλλά δεν ξέρω καλά γαλλικά) ή Cocktail Tail, Red Glass, ή Green Noise. (Εννοείται πως όλες είναι φανταστικές ονομασίες γιατί δεν θέλω να αναφερθώ σε συγκεκριμένα πρόσωπα και οργανισμούς. Αν παρουσιάζονται συνωνυμίες είναι συμπτώσεις και μόνο.)

Πώς, λοιπόν, να δώσεις ονομασίες σε αντίστοιχα πράγματα ενός φανταστικού κόσμου που θέλεις να μοιάζει σύγχρονος; αναρωτιόμουν. Να τα βάλω στα αγγλικά; Θα είναι, άραγε, αυτό πιο σωστό; Θα είμαι αναγκασμένος να γράψω κάτι όπως Ο Νικόδημος περίμενε τους συντρόφους του να συγκεντρωθούν έξω από το μπαρ Green Noise προτού κάνει την οποιαδήποτε κίνηση εναντίον του στόχο του; Δεν μου φαινόταν και πολύ σωστό, κι αυτό για έναν βασικό λόγο: Όταν γράφεις με υπόβαθρο έναν φανταστικό κόσμο, υποτίθεται πως τα πάντα είναι, ουσιαστικά, μετάφραση· διότι, προφανώς, στον φανταστικό κόσμο σου δεν μιλάνε ούτε ελληνικά ούτε αγγλικά: μιλάνε κάποια άλλη, τελείως διαφορετική γλώσσα. Επομένως, πρέπει να επιλέξεις εσύ σε ποια γλώσσα «μεταφράζεις» αυτή τη φανταστική γλώσσα. Κι αν αποφασίσεις ότι θα χρησιμοποιήσεις την ελληνική, νομίζω πως πρέπει να παραμείνεις πιστός σ’αυτήν. Αλλιώς, είναι αστείο και μόνο το θέμα τού να διανοηθείς ότι «μεταφράζεις» τα περισσότερα στα ελληνικά και κάποια, επιλεκτικά, στα αγγλικά.

Ήταν, ομολογουμένως, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα προβλήματα που συνάντησα στο Θρυμματισμένο Σύμπαν επειδή μ’έβαλε να σκεφτώ κάτι που ποτέ πριν δεν είχα σκεφτεί, και να ψάξω να βρω ελληνικές λέξεις και συνδυασμούς ελληνικών λέξεων που ταιριάζουν για ονομασίες σύγχρονων πραγμάτων. Πώς θα πεις μια αεροπορική εταιρεία; Πώς θα πεις ένα μουσικό συγκρότημα; Ένα μπαρ, ένα κατάστημα ρούχων; Μια εταιρία τηλεπικοινωνιών; Δε νομίζω ότι, στην πραγματικότητα, υπάρχει εταιρεία τηλεπικοινωνιών με ελληνικό όνομα (εκτός από τον Οργανισμό Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος – που κι αυτός, όμως, έχει μεταμορφωθεί σε Cosmote, Otenet, κτλ). Ναι, είναι τραγικό το θέμα, νομίζω...

Καθώς έκανα αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα αναζήτηση, σκέφτηκα ότι μάλλον θα ήταν χρήσιμο να δω και τι κάνουν οι συγγραφείς συμβατικής λογοτεχνίας – αυτοί που γράφουν, δηλαδή, για την κανονική Αθήνα και για την κανονική Θεσσαλονίκη, ή για οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη ή επαρχία. Και βρέθηκα μπροστά σε μια παραδοξότητα–

Και δεν μπόρεσα παρά να παρατηρήσω το εξής οξύμωρο: Πολλοί κατηγορούν τη φανταστική λογοτεχνία για «ξενόφερτη» ενώ η συμβατική ελληνική λογοτεχνία χρησιμοποιεί, πολλές φορές, περισσότερες ξένες λέξεις! Δεν θα ασχοληθώ με τα διάφορα ταμπού που υπάρχουν σχετικά με τη φανταστική λογοτεχνία· έχω γράψει γι’αυτά επαρκώς σε δύο άλλα άρθρα μέχρι στιγμής: Φανταστική Λογοτεχνία και Ελληνικότητα και Τα Αγγλικά Ταιριάζουν Καλύτερα στη Φανταστική Λογοτεχνία! Επίσης, έχετε υπόψη πως όταν μιλάω για «φανταστική λογοτεχνία» δεν αναφέρομαι αποκλειστικά σε κάποιο εμπορεύσιμο είδος έτσι ονομασμένο για λόγους marketing, ούτε σ’αυτό που μπορεί να έχει στο μυαλό της μια στενή ομάδα ατόμων για το τι είναι, για εκείνους, η φανταστική λογοτεχνία. Αναφέρομαι σε οποιοδήποτε έργο έχει δημιουργηθεί με έντονη τη χρήση της ιδιότητας της φαντασίας, ξεφεύγοντας από τα στερεότυπα της συμβατικής πραγματικότητας.

Όπως έλεγα, όμως, βρέθηκα μπροστά σε μια παραδοξότητα. Η συμβατική λογοτεχνία είναι πιο «ξενόφερτη» από τη φανταστική λογοτεχνία που κατηγορείται για τέτοια. Τα συμβατικά βιβλία είναι γεμάτα με ξένες ονομασίες – ακολουθώντας, προφανώς, τη γενική συμβατική γραμμή της κοινωνίας. Μέσα σ’ένα βιβλίο που διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, εννοείται πως την Cosmote θα την πεις Cosmote· δεν μπορείς να την πεις αλλιώς, ακόμα κι αν θέλεις. Παρατήρησα, όμως, πως ακόμα κι όταν οι συγγραφείς επινοούν ονομασίες για φανταστικά στοιχεία του βιβλίου (όπως, πχ, ένα μπαρ που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα), πάλι οι ονομασίες είναι, συνήθως, ξενικές. Ίσως αυτό να συμβαίνει, θα μου πείτε, προκειμένου να δίνεται μια αληθοφάνεια στην ιστορία: αφού στην πραγματική Ελλάδα έτσι είναι τα πράγματα, έτσι δεν θα πρέπει να είναι και στη λογοτεχνική Ελλάδα του μυθιστορήματος; Ίσως. Και λέω ίσως επειδή, ακόμα και στην πραγματική Ελλάδα, δεν είναι όλες οι ονομασίες ξενικές. Εξακολουθούν να υπάρχουν μπαρ, καταστήματα, κινηματογράφοι, και άλλα με ελληνικές ονομασίες (αν και φαίνεται ολοένα να λιγοστεύουν, δυστυχώς). Θα μπορούσε, κάλλιστα, κάποιος να βάλει ελληνικές ονομασίες μέσα στο βιβλίο του· όμως το αποφεύγει. Και όχι μόνο αυτό, αλλά πολλά συμβατικά μυθιστορήματα έχουν χαρακτήρες με ξένα ονόματα (όπως Τζον ή Μιράντα) ή διαδραματίζονται σε άλλες χώρες, όχι στην Ελλάδα (όπως στην Αγγλία ή στην Αμερική).

Και δεν κατηγορώ κανέναν που γράφει οτιδήποτε θέλει να γράψει. Εγώ είμαι ο πρώτος που θα πω Γράφε κατά το δοκούν. Απλώς το παρατηρώ ως φαινόμενο (το οποίο μου κινεί το ενδιαφέρον) και ως οξύμωρο σε σχέση πάντα με τις κατηγορίες εναντίον της φανταστικής λογοτεχνίας (το οποίο μου προξενεί το γέλιο). Είναι σαν να κατηγορείς άλλους για καταπιεστές ενώ εσύ κι η συμμορία σου πάτε και καταπιέζετε όσους δεν τους θεωρείτε πρέποντες σύμφωνα με τη βίδα που έχετε στο κεφάλι σας. Μοιάζει υποκριτικό. Και είναι.

Αν μη τι άλλο, έχω καταλήξει πως γράφοντας για φανταστικά σκηνικά (ασχέτως πόση επαφή μπορεί αυτά να έχουν με τη σύγχρονη πραγματικότητα ή όχι) αναγκάζεσαι να σκεφτείς πιο ελληνικά απ’ό,τι αν έγραφες μια συμβατική ιστορία. Γιατί, γράφοντας μια συμβατική ιστορία, δεν θα καθίσεις να εφεύρεις καμια ονομασία για την τοπική εταιρεία τηλεπικοινωνιών, για παράδειγμα. Το όνομα το έχεις ήδη και είναι, συνήθως, ξενικό. Κι αυτό ισχύει για πάρα, πάρα πολλά πράγματα. Θα εκτοξεύεις την αγγλικούρα απλά και μόνο από καθημερινή, συμβατική συνήθεια. Τι; Μη μου πεις ότι θα προσπαθήσεις να σκεφτείς πώς να πεις το modem στα ελληνικά; Ή ότι θα πεις το fax τηλεομοιότυπο... Το όλο ύφος της ιστορίας, κατά πρώτον, δεν σε οδηγεί εκεί. Θα φαινόταν αστείο να έδινες τέτοιες ονομασίες μέσα σε μια συμβατική ιστορία που διαδραματίζεται στη σύγχρονη Αθήνα.

Εξ ανάγκης, λοιπόν, νομίζω πως στη φανταστική λογοτεχνία πρέπει να σκεφτείς περισσότερο σχετικά με τις λέξεις που θα χρησιμοποιήσεις. Βέβαια, θα μου πείτε ότι ορισμένοι μπορεί να σου γράψουν τον δράκο «ντράγκον» μέσα στο βιβλίο τους και την πόλη των δράκων «Ντράγκονταουν». Αλλά αυτό είναι πια πρόβλημα ύφους του συγγραφέα, όχι πρόβλημα της ευφάνταστης λογοτεχνικής μορφής.

---