ΣΚΕΨΕΙΣ

28/7/2012

Λογοτεχνία και ο Κόσμος των Ιδεών
Τα όρια του λογοτεχνικού σύμπαντος;

Όταν έγραφα τη Χαωδία έτυχε – κατά πολύ παράδοξη σύμπτωση, ίσως – να δω μια ταινία που λέγεται YellowBrickRoad. Αν και δεν μοιάζει και πολύ με τη Χαωδία, ως ιστορίες μοιράζονται ένα κοινό μοτίβο. Και στις δύο περιπτώσεις οι κεντρικοί χαρακτήρες πηγαίνουν σ’ένα απομονωμένο μέρος όπου ο κόσμος φαίνεται να τελειώνει και μια παράξενη, απόκοσμη μουσική αντηχεί.

Εκεί σταματούν οι ομοιότητες των δύο ιστοριών. Το YellowBrickRoad διαδραματίζεται στον κόσμο μας, η Χαωδία σ’ένα εναλλακτικό σύμπαν, αλλά και η πλοκή εξελίσσεται διαφορετικά. Εκείνο, όμως, που μου κίνησε αμέσως το ενδιαφέρον είναι το πώς παρουσιάζεται η «παράξενη μουσική» στις δύο αυτές περιπτώσεις. Στο YellowBrickRoad, είναι πράγματι μια μουσική που μοιάζει να έχει ξεμείνει μέσα στον χωροχρόνο, μέχρι που, καθώς οι χαρακτήρες πηγαίνουν όλο και πιο «μέσα», μετατρέπεται σε κάτι που απλά θυμίζει σύριγμα που τρυπάει το κρανίο. Στη Χαωδία, η «μουσική» δεν είναι κάτι που περιγράφεται εύκολα.

Βλέποντας, λοιπόν, την ταινία YellowBrickRoad, αναρωτήθηκα πώς θα ήταν, άραγε, η Χαωδία στην οθόνη. Και δεν μπορούσα να τη φανταστώ...

Ας πάρουμε ένα μικρό απόσπασμα από τη Χαωδία:

Πώς μπορείς να το παρουσιάσεις αυτό σαν οπτική εικόνα; Η απάντηση είναι ότι δεν μπορείς. Μπορείς να το παρουσιάσεις μόνο ως νοητική εικόνα – καθαρά νοητική. Τη μορφή της περισσότερο την άκουγες, και πολύ λιγότερο την έβλεπες. Δεν μπορείς να δείξεις τέτοιο πράγμα στην οθόνη. Το μόνο που θα μπορούσες να δείξεις είναι, ίσως, αυτό: «και το αίμα της αράχνης τινάχτηκε από το σπαθί της Ιερής Μαχήτριας των Οστών σαν εκατομμύρια μικρές νότες». Με τη χρήση CGI πάντα.

Στο YellowBrickRoad, η παράξενη μουσική είναι ή κανονική μουσική που μοιάζει να έρχεται από το πουθενά ή ένα μυστηριώδες διαπεραστικό σύριγμα. Δεν είναι κάτι σαν αυτό στο παραπάνω απόσπασμα της Χαωδίας. Και δεν νομίζω ότι ποτέ θα μπορούσε να είναι. Πρόκειται για τον περιορισμό του οπτικοακουστικού μέσου. Κάτι που βλέπεις στην οθόνη το καταλαβαίνεις οπτικά και ακουστικά· δεν το καταλαβαίνεις νοητικά – όχι πλήρως νοητικά, τουλάχιστον.

Η λογοτεχνία, όμως, έχει τη δυνατότητα να μας δώσει κάτι που μπορούμε να το κατανοήσουμε μόνο νοητικά. Κι αυτή είναι, πιστεύω, μια πολύ βασική ιδιαιτερότητά της.

(Προς αποφυγή παρεξήγησης, δεν θέλω να μειώσω τον κινηματογράφο ως μέσο. Έχει άλλα πάλι πλεονεκτήματα, τα οποία απλά δεν αναφέρω εδώ γιατί δεν είναι τέτοιος ο σκοπός ετούτου του άρθρου. Πρόκειται για δύο διαφορετικές μορφές τέχνης – και οι δύο εξίσου αξιόλογες.)

Η λογοτεχνία μπορεί να μας δώσει μια οπτική εικόνα, όπως για παράδειγμα «Ήταν ένας ψηλός, λιγνός πύργος που άστραφτε κατάλευκος μέσα στο δειλινό» (αλλά και πάλι θα πρέπει να την οραματιστούμε· δεν μας τη δίνει έτοιμη). Όμως αυτό μπορεί να το κάνει κι ο κινηματογράφος: μπορεί να μας δείξει έναν ψηλό, λιγνό πύργο. Ασφαλώς, σου στερεί τη δυνατότητα να φανταστείς εσύ τον δικό σου πύργο, αλλά τώρα δεν είναι εκεί το θέμα. Το θέμα είναι ότι η λογοτεχνία μπορεί να κάνει κάτι ακόμα περισσότερο από αυτό. Κάτι πολύ περισσότερο.

Μπορεί να ασχοληθεί με την ίδια τη νοητική λειτουργία ως αντικείμενο. Και δεν είναι ανάγκη να πρόκειται για φανταστική λογοτεχνία, όπως στο παράδειγμα με την αράχνη από τη Χαωδία. Αυτό είναι η ακραία χρήση της συγκεκριμένης ιδιότητας της λογοτεχνίας. Η λογοτεχνία, στην πιο απλή περίπτωση, μπορεί να μας κάνει να «δούμε» τις σκέψεις ενός χαρακτήρα ή τις αισθήσεις του.

Για παράδειγμα: «Καθώς ο Άρντιλ περνούσε από τις παρυφές του αρχαίου δάσους, είχε την αίσθηση ότι πολλά μικρά μάτια τον παρατηρούσαν, κι ένιωσε ένα ρίγος να διατρέχει τη ράχη του. Ακόμα και το άλογό του μπορούσε να καταλάβει ότι ήταν ανήσυχο.» Για να το δείξεις αυτό με εικόνες είναι πάρα πολύ δύσκολο, και ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος ότι ο θεατής θα το καταλάβει όπως εσύ θέλεις να το καταλάβει. Ακόμα κι αν αποφασίσεις να παρουσιάσεις μάτια μέσα στο δάσος (κάτι που στην παραπάνω περιγραφή δεν είναι βέβαιο αν υπάρχει ή αν πρόκειται για τρομώδη ψευδαίσθηση), δεν είναι αρκετό. Χάνεις πάλι το ρίγος που διατρέχει την πλάτη του χαρακτήρα, χάνεις το γεγονός ότι καταλαβαίνει πως το άλογό του είναι ανήσυχο.

Με τη λογοτεχνία μπορείς να περάσεις πίσω από το παραπέτασμα της εικόνας και να πλησιάσεις λίγο περισσότερο την ουσία των πραγμάτων, ή τον κόσμο των ιδεών. Είναι ένα πλεονέκτημα που, αν αφεθεί ανεκμετάλλευτο, έχει ως αποτέλεσμα το λογοτεχνικό έργο να μη φτάνει το μέγιστο της δυνατότητάς του.

Επειδή έχουμε μάθει να σκεφτόμαστε κυρίως με εικόνες, πολλές φορές αγνοούμε αυτή την «κρυφή» διάσταση της λογοτεχνίας. Είναι, όμως, ίσως η σημαντικότερη.

Στη λογοτεχνία η εικόνα είναι κάτι το μερικώς σχηματισμένο, περίπου ακαθόριστο. Ένα λογοτεχνικό έργο μοιάζει με κάποιες οδηγίες για το πώς εσύ να φανταστείς εκείνο που θέλει ο συγγραφέας. Πρέπει να κάνεις αυτή τη νοητική προσπάθεια – που επιφέρει πάντα και την ανάλογη ανταμοιβή.

Λένε πως μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις. Πράγματι, αληθεύει. Αλλά και μια λέξη είναι χίλιες εικόνες.

Κοιτάζοντας τη φωτογραφία ενός αλόγου, βλέπεις αυτό το συγκεκριμένο άλογο – και κανένα άλλο. Με τον γραπτό λόγο είναι ανέφικτο να περιγράψεις ένα συγκεκριμένο άλογο, όσες λέξεις κι αν χρησιμοποιήσεις, όσο καλός συγγραφέας κι αν είσαι. Δεν θα είναι ποτέ ακριβώς αυτό το άλογο.

Αλλά έστω ότι ο συγγραφέας γράφει: «Είδα ένα άλογο στο λιβάδι». Ο αναγνώστης μπορεί να φανταστεί άπειρα άλογα σε άπειρα λιβάδια. Μπορεί το άλογο να είναι καφέ ή μαύρο, ψηλό ή κοντό, ή οτιδήποτε άλλο. Μια λέξη είναι άπειρες εικόνες. Η λογοτεχνία είναι απλά μερικές οδηγίες για το πώς να φανταστείς κάτι.

Έστω ότι ο συγγραφέας γράφει: «Είδα ένα ψηλό, μαύρο άλογο σ’ένα λιβάδι γεμάτο παπαρούνες». Τώρα σού δίνει περισσότερες οδηγίες, αλλά, και πάλι, μπορείς να φανταστείς άπειρα άλογα, αρκεί να είναι ψηλά και μαύρα, και άπειρα λιβάδια, αρκεί να είναι γεμάτα παπαρούνες. Υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί, όμως οι εικόνες εξακολουθούν να είναι ατελείωτες.

Ακόμα κι όταν η λογοτεχνία προσπαθεί να μιμηθεί την εικόνα, δεν τα καταφέρνει τέλεια. Είναι αδύνατο. Η φυσική της κλίση είναι να τείνει προς τον κόσμο των ιδεών. Και αυτή είναι και η βασική δύναμή της.

Επιχειρώντας να κάνω έναν απλό διαχωρισμό σε επίπεδα, μπορούμε να έχουμε τα εξής: Το πρώτο επίπεδο είναι η προσπάθεια περιγραφής κάποιου αντικείμενου (πχ, ενός αλόγου). Το δεύτερο επίπεδο είναι η περιγραφή μιας απλής, άμεσης σκέψης (πχ, Σκέφτηκα: Πολύ όμορφο άλογο!· ή: Σκέφτηκα ότι αυτό το άλογο ήταν πολύ όμορφο και περήφανο ζώο). Το τρίτο επίπεδο είναι η περιγραφή ενός συναισθήματος (όπως το παράδειγμα με το δάσος, παραπάνω). Και το τέταρτο επίπεδο είναι η περιγραφή μιας συγκεχυμένης, ίσως ακαθόριστης ιδέας (όπως η περιγραφή της αράχνης, στη Χαωδία, που την αντιλαμβάνεσαι ηχητικά από την απουσία της).

---