ΣΚΕΨΕΙΣ

11/6/2025

Φανταστικά Βιβλία
Όχι βιβλία φαντασίας· αυτά που είναι μόνο στο μυαλό μας

 

Υπάρχουν βιβλία φαντασίας, και μέσα σε αυτά υπάρχουν και φανταστικά βιβλία. Φανταστικά βιβλία, επίσης, μπορούν να υπάρξουν και σε βιβλία συμβατικής λογοτεχνίας, αλλά αυτό είναι πιο σπάνιο.

Ένα από τα γνωστότερα φανταστικά βιβλία είναι, φυσικά, το Νεκρονομικόν. Σύμφωνα με κάποιους δεν είναι καν φανταστικό αλλά υπάρχει· έχω, μάλιστα, μία μεταφρασμένη έκδοσή του από τις εκδόσεις Κάκτος. Δεν ξέρω, όμως, αν όντως μπορείς να καλέσεις τους δαίμονες για τους οποίους γράφει· δεν το έχω ποτέ δοκιμάσει. Οπότε, εδώ αναφέρομαι στο Νεκρονομικόν καθαρά ως φανταστικό βιβλίο, όπως το παρουσίαζε ο Lovecraft μέσα από τις αφηγήσεις του. Είναι ίσως το γνωστότερο φανταστικό βιβλίο σε αναγνώστες της φανταστικής λογοτεχνίας.

Αλλά υπάρχουν και πολλά ακόμα.

Κατ’αρχήν, όλα τα βιβλία που εμφανίζονται μέσα σε έναν φανταστικό κόσμο είναι, προφανώς, φανταστικά. Όμως, όταν αναφερόμαστε σε φανταστικό βιβλίο, μιλάμε για κάτι που ξεχωρίζει μέσα στην αφήγηση, κάτι που έχει συγκεκριμένο τίτλο και χρησιμότητα. Κάτι που μπορεί να έχει τη δυνατότητα να γίνει ακόμα και καλτ, όπως το Νεκρονομικόν.

Ο Μπόρχες τα λάτρευε τα φανταστικά βιβλία: έχει επινοήσει το Βιβλίο της Άμμου (Book of Sand), την Encyclopædia Britannica, και άλλα.

Στο Dune, επίσης, εμφανίζονται αρκετά φανταστικά συγγράμματα, αν και κυρίως στις αρχές των κεφαλαίων ως αναφορά για το από πού προέρχονται κάποια αποφθέγματα. Όπως το Manual of Muad’Dib της Πριγκίπισσας Ίρουλαν.

Η Wikipedia έχει μια σελίδα που αναφέρει αρκετά φανταστικά βιβλία.

Ο Moorcock ή o Tolkien, παραδόξως, δεν νομίζω πως έχουν επινοήσει και πολλά φανταστικά βιβλία. Αυτή τη στιγμή, δεν μπορώ να θυμηθώ κανένα. Αλλά, υποθέτω, κάποιο θα υπάρχει σε κάποια από τις ιστορίες τους, έστω και ως φευγαλέα αναφορά.

Ο R. E. Howard έχει αναφέρει το Book of Skelos, ένα σκοτεινό βιβλίο μαγείας και μυστικισμού.

Εγώ, στη σειρά που γράφω τώρα (η οποία δεν διαδραματίζεται στο Θρυμματισμένο Σύμπαν και θα κάνει πολύ καιρό μέχρι να δημοσιευτεί) έχω ένα φανταστικό βιβλίο που λέγεται Η Βίβλος της Οικουμένης και είναι κάτι ανάμεσα σε εγκυκλοπαίδεια και ταξιδιωτικός οδηγός.

Δεν θυμάμαι, αυτή τη στιγμή, κανένα άλλο παράδειγμα, αλλά σίγουρα θα έχετε καταλάβει τι εννοώ λέγοντας φανταστικό βιβλίο. Είναι ένα βιβλίο που εμφανίζεται μέσα σε λογοτεχνικές ιστορίες έχοντας συγκεκριμένο τίτλο και συγκεκριμένο περιεχόμενο. Δεν είναι απαραίτητο να παίζει πολύ βασικό ρόλο στην πλοκή, αλλά για να έχει κάποιο νόημα πρέπει, συνήθως, να του γίνεται κάτι περισσότερο από μια φευγαλέα αναφορά.

Επίσης, μπορούν να υπάρξουν φανταστικά βιβλία και έξω από ιστορίες φαντασίας – και δεν αναφέρομαι σε συμβατική λογοτεχνία, ή ταινίες, ή ηλεκτρονικά παιχνίδια. Μιλάω για απλώς ένα φανταστικό βιβλίο, κάτι που το επινοείς και το αναφέρεις οπουδήποτε σαν να ήταν αληθινό – αλλά δεν είναι. Εκεί πηγαίνεις πλέον σε επίπεδο παιχνιδιών εναλλακτικής πραγματικότητας, ίσως, ή απλά σε πράγματα που είναι καλτ και ποιητικά με τη γενικότερη έννοια.

Οποιοσδήποτε μπορεί, με κάποια έμπνευση, να επινοήσει ένα φανταστικό βιβλίο που είναι πέρα από το περιεχόμενο λογοτεχνικών ιστοριών ή που τις υπερβαίνει. (Και ίσως το Νεκρονομικόν να βρίσκεται σε αυτό το επίπεδο.) Το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να σκεφτεί περίπου το περιεχόμενο του βιβλίου και, φυσικά, τον τίτλο του. Αποκεί και πέρα μπορεί να επινοεί και επιμέρους λεπτομέρειες του βιβλίου – κεφάλαια, ή μέρη του, με τίτλους ή χωρίς. Μπορεί να γίνει όσο αναλυτικός θέλει. Μπορεί να γράψει ακόμα και αποφθέγματα από το βιβλίο. Αλλά απαγορεύεται να γράψει ολόκληρο το βιβλίο, γιατί τότε θα πάψει να είναι φανταστικό. Κάτι θα έχει χαθεί. Θα έχει πέσει από τη σφαίρα της φαντασίας και θα έχει γίνει ένα υλικό αντικείμενο που μπορείς να το πιάσεις και να το διαβάσεις ολόκληρο. Και αυτό δεν το θέλουμε. Το φανταστικό βιβλίο πρέπει να παίζει με τη φαντασία μας, πρέπει να ξέρουμε περίπου τι είναι αλλά ποτέ ακριβώς. Το φανταστικό βιβλίο είναι ένα βιβλίο που μπορείς να το διαβάσεις ολόκληρο μόνο με τη φαντασία σου.

Όσο για τη χρήση των φανταστικών βιβλίων μέσα σε φανταστικές ιστορίες (και μη), αυτή η χρήση δεν είναι μία, είναι πολλές και ποικιλόμορφες.

Κατά πρώτον, τα φανταστικά βιβλία μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πηγές αποφθέγματος, όπως ήδη ανέφερα ότι γίνεται στο Dune – και σε πολλά ακόμα βιβλία φαντασίας. Ο Isaac Asimov χρησιμοποιεί την Encyclopedia Galactica με παρόμοιο τρόπο. Και αυτή είναι μια καλή μέθοδος για τον συγγραφέα να περνά στον αναγνώστη πληροφορίες για τον κόσμο του χωρίς να της αραδιάζει χύμα μες στην αφήγηση και να γίνεται κουραστικός. Στην αρχή κάθε κεφαλαίου βάζει απλώς ένα απόφθεγμα «από το τάδε (φανταστικό) βιβλίο» και αναφέρει μια πληροφορία για τον φανταστικό κόσμο του η οποία μπορεί να είναι χρήσιμη για την αφήγηση που θα ακολουθήσει, ή απλά ενδιαφέρουσα, ή να δημιουργεί μια κάποια ατμόσφαιρα. Το «πρόβλημα» (εσκεμμένα εντός εισαγωγικών, γιατί δεν είναι αληθινό πρόβλημα) αυτών των φανταστικών βιβλίων που είναι μόνο για αποφθέγματα είναι ότι δεν παρουσιάζονται σχεδόν ποτέ μέσα στην ίδια την αφήγηση. Οπότε κινδυνεύουν να μοιάζουν ψεύτικα, σαν μια φτηνή μέθοδος για να μας αραδιάζει ο συγγραφέας διάφορες πληροφορίες.

Η άλλη χρησιμότητα των φανταστικών βιβλίων είναι να παρουσιάζονται μέσα στην αφήγηση έτσι ώστε να εξυπηρετούν κάπως την πλοκή: οι χαρακτήρες να μαθαίνουν κάτι σημαντικό από αυτά, ή να καθοδηγούνται κάπως από αυτά, ή να ανακαλύπτουν κάποιο μυστικό. Ή μπορεί το βιβλίο να είναι ένα αίνιγμα που πρέπει να αποκωδικοποιήσουν. Δημιουργεί αυτό μια αίσθηση αληθοφάνειας για τον φανταστικό κόσμο και την ιστορία, γιατί... να, δες, υπάρχουν πραγματικά βιβλία εκεί! Αν οι αναφορές ενός φανταστικού βιβλίου γίνονται σαν να ήταν αληθινό δίνουν μια πολύ έντονη αίσθηση πραγματικότητας για αυτό. Σε τελική ανάλυση, ακόμα κι αν δεν ήταν φανταστικό, κάπως έτσι δεν θα αναφερόσουν σε αυτό μέσα σε μια λογοτεχνική ιστορία; Οπότε, γιατί να μην είναι πραγματικό;

Μια ακόμα καλή χρήση των φανταστικών βιβλίων είναι η ατμόσφαιρα που μπορούν να δημιουργήσουν: που κι αυτό έχει σχέση με την αληθοφάνεια στον φανταστικό κόσμο της ιστορίας του συγγραφέα. Μπορεί να είναι συγκεκριμένα φανταστικά βιβλία που αναφέρονται ξανά και ξανά, κατά διαστήματα, και προκαλούν μια κάποια αίσθηση και έχουν μια κάποια αισθητική. Ίσως να μην είναι καν βιβλία αλλά «σετ» ιστοριών. Στη σειρά που γράφω τώρα, για παράδειγμα (αυτήν που ανέφερα και παραπάνω), έχω τις Ακριανές Αφηγήσεις, που είναι παραμύθια με «σκοτεινούς εκδικητές» και τύπους σαν τον Ζορό, και τις Σκοτεινές Αφηγήσεις, που είναι παραμύθια με κακούς μάγους ή τέρατα σαν του Lovecraft, και αρκετές φορές έχουν κακό τέλος. Και άλλα τέτοια «σετ» ιστοριών και παραμυθιών. Δεν εξυπηρετούν σε κάτι ιδιαίτερο την πλοκή, αλλά δημιουργούν μια κάποια αίσθηση και έχουν μια κάποια αισθητική. Οπότε, μπορεί να βάλεις, ας πούμε, έναν χαρακτήρα να λέει ότι το τάδε είναι σαν να βγήκε κατευθείαν από τις Σκοτεινές Αφηγήσεις. Αλλά αυτές οι Σκοτεινές Αφηγήσεις είναι όλες φανταστικές ιστορίες – στον δικό μας κόσμο, τουλάχιστον – δεν είναι βιβλία του Στίβεν Κινγκ· δεν μπορείς να τις βρεις πουθενά και να τις διαβάσεις. Μπορείς μόνο να τις φανταστείς. Αυτή είναι η μαγεία και η ιδιαιτερότητα των φανταστικών βιβλίων.

Και υποθέτω πως γι’αυτό και ο Μπόρχες τα αγαπούσε τόσο.

Δεν είναι τα μόνα πράγματα που μπορεί ο συγγραφέας να χρησιμοποιήσει με τέτοιο φετιχιστικό τρόπο μέσα σε μια ιστορία, αλλά είναι, αναμφίβολα, από τα πιο καλτ και ενδιαφέροντα πράγματα. Γιατί το βιβλίο δεν είναι απλώς ένα αντικείμενο· είναι κάτι από το οποίο αντλείς πληροφορία, γνώση, τέχνη. Είναι ένα αντικείμενο σαν πύλη. Ένα αντικείμενο που μπορεί να φαίνεται μικρό αλλά το περιεχόμενό του είναι – νοητικά – πελώριο. Γι’αυτό κιόλας νομίζω πως η φετιχιστική σημασία τους είναι ανώτερη από, ας πούμε, των μαγικών σπαθιών όπως το Εξκάλιμπερ.

---