ΣΚΕΨΕΙΣ

22/10/2025

Ακατανόητες Οντότητες
Περιγράφοντας το απερίγραπτο στη φανταστική λογοτεχνία

 

Στη φανταστική λογοτεχνία – ή, ίσως, πιο συχνά στο παρακλάδι της που ονομάζεται λογοτεχνία τρόμου – συναντούμε πολλές φορές οντότητες «πέρα από την ανθρώπινη κατανόηση». Οι πιο γνωστές είναι, φυσικά, αυτές από τη Μυθολογία Κθούλου – ο Κθούλου ο ίδιος, ο Νιαρλαθοτέπ, ο Γιόγκ-Σόθοθ, και λοιποί «εξώτεροι» δαίμονες με αρκετά θου μέσα στα ονόματά τους ώστε να τα κάνουν να φαίνονται πολύ περίεργα και δυσπρόφερτα. Πράγμα που δεν το γράφω ως κατάκριση: κάπως, πρέπει να μοιάζουν «εξώτεροι» όλοι αυτοί οι δαίμονες.

Ο Lovecraft, επίσης, πασχίζει συνήθως να λέει πόσο ακατάληπτες και απερίγραπτες είναι όλες αυτές οι οντότητες – ότι δεν υπάρχει η δυνατότητα να ειπωθούν με ανθρώπινα λόγια. Και δεν είναι μόνο ο Lovecraft πιθανώς που το κάνει αυτό, αλλά είναι το πιο γνωστό και ουδέτερο παράδειγμα για τέτοιες περιπτώσεις, οπότε αυτόν χρησιμοποιώ.

Το πρόβλημα, γενικά, με τις «ακατανόητες» οντότητες είναι ότι, από τη μια, ο συγγραφέας μάς λέει ότι «κανείς δεν μπορεί να τις εννοήσει», από την άλλη όμως φαίνεται ότι μπορούν, κάπως, να εννοηθούν (αν όχι να κατανοηθούν).

Από τη μια, «δεν μπορούν να περιγραφούν» όλοι αυτοί οι δαίμονες· από την άλλη, περιγράφονται, έχουν υλική μορφή. Ψάξτε και στο διαδίκτυο να βρείτε απεικονίσεις τους. Ο Κθούλου έχει μια κάποια όψη. Ακόμα και ο Νιαρλαθοτέπ απεικονίζεται κάπως. Και το ίδιο ισχύει και για τα περισσότερα (αν όχι όλα) από αυτά τα δαιμονικά όντα. Αλλά... αφού είναι απερίγραπτα, αφού δεν μπορείς να τα εννοήσεις με το αδύναμο ανθρώπινο μυαλό σου, τότε... πώς έχουν όψη που μπορεί κάποιος να τη ζωγραφίσει; Αυτό είναι αντίφαση. Αν τέτοιες οντότητες ήταν αληθινά ακατανόητες και αδύνατον να περιγραφούν, τότε δεν θα έπρεπε να μπορεί κάποιος να τις ζωγραφίσει. Επομένως, σου δίνεται η εντύπωση ότι, σε τελική ανάλυση, το «ακατανόητο» ουσιαστικά σημαίνει τερατώδες. Οι οντότητες αυτές είναι, όντως, τερατώδεις· είναι φριχτές, απαίσιες· είναι έτσι που κανονικά δεν θα έπρεπε να μπορούν να υπάρξουν· ναι, αλλά δεν είναι αδιανόητες. Αν ήταν αδιανόητες, δεν θα έβλεπες κάτι σαν πελώριο χταπόδι, ή έναν συνδυασμό από χταπόδι και βατράχι, ή οτιδήποτε άλλο.

Αυτά είναι τέρατα· δεν είναι ακατάληπτες οντότητες. Τις καταλαβαίνεις – μπορείς, τουλάχιστον, να τις εννοήσεις με το μυαλό σου – απλά είναι ειδεχθείς.

Και θα μπορούσε να πει κανείς εδώ: Εντάξει, ρε φίλε, και πώς να εμφανίσεις μέσα σε μια λογοτεχνική ιστορία κάτι πραγματικά αδιανόητο; Γίνεται; Πρέπει κάπως να μπορεί να περιγραφεί.

Κι όμως... δεν πρέπει. Δεν είναι απαραίτητο. Ειδικά μέσα σε λογοτεχνικές ιστορίες. Αλλά για αυτό θα συνεχίσουμε παρακάτω.

Ένα άλλο που με παραξενεύει είναι τα ονόματα. Ναι μεν το Κθούλου και το Γιόγκ-Σόθοθ είναι περίεργα ονόματα με πολλά θου (και ελπίζουμε καμιά σχέση με τον Θου Βου), αλλά είναι μια σειρά από φθόγγοι. Εν ανάγκη μπορείς να τα προφέρεις. Ακόμα κι αν ήταν κάτι όπως Σρονταγκομπορνόρθ’μορ-βαθ, πάλι θα μπορούσες – εν ανάγκη – να το προφέρεις με κάποια δυσκολία. Και το ερώτημα είναι: Οι ακατανόητες οντότητες θα είχαν ονόματα που μπορείς να τα προφέρεις; Αν μη τι άλλο, οντότητες «πέρα από το υπερπέραν» θα είχαν τόσο διαφορετική γλώσσα από τη δική μας που θα ήταν αδύνατον πρακτικά να την προφέρεις εκτός αν είχες χάσει τα λογικά σου τελείως.

Οπότε, κι αυτό εμένα μού μοιάζει με αντίφαση σε σχέση με το τι θα έπρεπε να ήταν αυτές οι οντότητες όπως περιγράφονται.

Πάλι, βέβαια, κάποιος θα μπορούσε να κάνει την ένσταση που ανέφερα παραπάνω: ότι, εντάξει, κάπως πρέπει να ονομάζουμε αυτές τις οντότητες, δεν πρέπει;

Ναι, πρέπει. Αλλά, αν οι ονομασίες δόθηκαν από ανθρώπους και όχι από τους ίδιους τους δαίμονες, τότε γιατί να είναι τόσο δυσπρόφερτες; Αντί για Κθούλου, γιατί να μην τον λένε Λάκη; Ή, εντάξει, δεν θέλω να κάνω πλάκα. Γιατί να μην τον λένε Κύριο των Λησμονημένων Ερειπίων, ή κάτι τέτοιο; Αν ήθελα κάπως να ονομάσω ένα τέρας που έβλεπα, δεν θα το έλεγα Χθουγλουθού· θα το έλεγα κάπως αλλιώς: κάπως πιο περιγραφικά, ίσως.

Αυτά είναι τα δύο πράγματα που με παραξενεύουν σχετικά με τις «ακατανόητες οντότητες» που βλέπουμε συχνά σε ιστορίες φαντασίας. Και προέκυψε να τα σκεφτώ επειδή κι εγώ γράφω τώρα μια σειρά (που θα δημοσιευτεί ύστερα από κάποια χρόνια, σίγουρα) όπου εμφανίζονται ακατανόητες οντότητες. Αναρωτιόμουν, λοιπόν, πώς μπορείς να τις κάνεις πραγματικά ακατανόητες.

Γίνεται καν;

Γίνεται· δεν είναι και τόσο σπουδαίο. Στη λογοτεχνία, ειδικά, ναι, φυσικά και είναι εφικτό. Και απορώ που δεν έχω δει κάτι παρόμοιο πουθενά – ή, μάλλον, το έχω δει μόνο μία φορά: στο Great When του Alan Moore (το οποίο είχα διαβάσει πρόσφατα).

Αλλά ας αρχίσουμε από τα βασικά.

Κατά πρώτον, οι ακατανόητες οντότητες «πέρα από το υπερπέραν» προφανώς δεν θα έχουν ονόματα που μπορείς να τα προφέρεις με ανθρώπινη γλώσσα. Άρα, πρέπει οι χαρακτήρες της ιστορίας που γράφεις να βρουν κάποιον τρόπο να ονομάζουν αυτές τις οντότητες. Αν μια οντότητα είναι τόσο ξένη που δεν μπορείς να την κατανοήσεις, αποκλείεται να σου πει το όνομά της. Γιατί; Επειδή δεν θα μπορεί – πρακτικά. Δεν θα έχετε κανένα κοινό σημείο αναφοράς, εσύ και αυτή. Θα είναι σαν εσύ να προσπαθείς να πεις το όνομά σου σε ένα μυρμήγκι.

Κατά δεύτερον – και πιο βασικό, ίσως – πώς είναι δυνατόν να βάλεις μέσα σε μια ιστορία κάτι το οποίο δεν μπορείς να περιγράψεις; Δεν είναι ανέφικτο αυτό;

Θα ήταν, αν είχαμε να κάνουμε με εικόνα. Στον κινηματογράφο, δεν μπορείς να δείξεις κάτι απερίγραπτο – εκτός αν δεν το δείξεις – αν δείξεις μια κενή οθόνη ή κάτι παρόμοιο. Το ίδιο ισχύει και για εικονογραφημένες ιστορίες και τα λοιπά. Είναι πολύ δύσκολο να δείξεις σε εικόνα κάτι που δεν περιγράφεται οπτικά.

Στη λογοτεχνία, όμως, μπορείς να περιγράψεις αισθήσεις και σκέψεις και φιλοσοφικά νοήματα. Με αυτά μπορείς να περιγράψεις κάτι, όχι οπτικά αλλά ως εντύπωση, ως νόημα. Το ίδιο κάνει και ο Alan Moore στο Great When, και το διάβασα αφού είχα αρχίσει εγώ να γράφω τη δική μου σειρά που περιλαμβάνει ακατανόητες οντότητες. Οι δικές μου οντότητες δεν έχουν και πολύ σχέση με του Great When – είναι πραγματικά από αλλού, από ένα πεδίο πέρα από τον κόσμο – αλλά η βασική ιδέα είναι η ίδια: δεν μπορούν να περιγραφούν. Δεν έχουν μορφή. Δεν είναι κάτι με πλοκάμια και δόντια και βατραχοπόδαρα. Είναι κάτι που μπορείς να το αντιληφτείς μόνο νοητικά, και ίσως περισσότερο ως φυσικό – ή, μάλλον, παραφυσικό – φαινόμενο παρά ως πλάσμα.

Αυτό, παραδόξως, δεν το συναντάμε συχνά στη φανταστική λογοτεχνία – ίσως και για λόγους ευκολίας της περιγραφής – αλλά αν σκεφτείς τη μυστικιστική παράδοση είναι αρκετά συνηθισμένο ως ιδέα: ότι μια οντότητα φαίνεται μέσα από την επίδρασή της και τις ενέργειές της, όχι από την υλική της μορφή. Ούτε καν ως φάντασμα. Γιατί κάτι που μπορείς να το δεις, έστω και ως φάσμα, ως άυλη εικόνα, έχει μια συγκεκριμένη μορφή. Μια οντότητα ακατάληπτη δεν πρέπει να έχει μορφή που οι αισθήσεις σου μπορούν να μεταφέρουν στο μυαλό σου με κατανοητό τρόπο.

Ένας θεόρατος δαίμονας με πλοκάμια που μοιάζει πιο ψηλός από βουνό και κρύβει τον ορίζοντα δεν είναι ακατανόητη οντότητα. Είναι ακόμα ένα τέρας· απλώς πελώριο και πολύ τρομαχτικό.

---