Νέα
6/4/2013
Περί Γραφής: Η Τέχνη της Λίστας
Γράφοντας λίστες μέσα σε λογοτεχνικό κείμενο – συνειδητά
Όταν γράφεις λογοτεχνία, πολλές φορές κάνεις λίστες και, μάλιστα, χωρίς να το καταλαβαίνεις. Δεν μιλάω για εκείνες τις συνειδητές λίστες που βάζεις το ένα πράγμα κάτω από το άλλο και τα αριθμείς 1, 2, 3· τέτοιες σπάνια εμφανίζονται στη λογοτεχνία. Μιλάω για λίστες που, για τον αναγνώστη, είναι συνήθως αόρατες· κι ακόμα και για τον συγγραφέα επίσης, αν δεν κάνει συνειδητά αυτό που κάνει.
Ένα παράδειγμα:
Πρώτη φορά που την ατένισα ήταν λίγο μετά την πολιορκία της Σιλόζης, όταν η πόλη είχε γεμίσει πλιατσικολόγους που άρπαζαν ό,τι έβρισκαν και γκρέμιζαν ό,τι τους εμπόδιζε. Στεκόταν στο κατώφλι της πόρτας του αρχοντικού μ’ένα πιστόλι που κάπνιζε στο ένα χέρι. Τα γαλανά της μάτια φάνταζαν σκοτεινά, πολύ σκοτεινά, εκείνη την ώρα. Τα ξανθά της μαλλιά ήταν μαυρισμένα απ’τους καπνούς, καψαλισμένα απ’τις φωτιές. Φορούσε ένα μακρύ, μπλε σατινένιο φόρεμα με δαντέλες που κάποτε πρέπει να ήταν λευκές, ένα ζευγάρι κοντά μαύρα δερμάτινα γάντια, επάργυρα γοβάκια που το τακούνι είχε σπάσει από το ένα, και μια πλατιά ζώνη κλεμμένη, μάλλον, από κάποιον στρατιώτη γιατί ήταν γεμάτη θηκάρια, άδεια όλα εκτός από ένα που το γέμιζε η λεπίδα ενός ξιφιδίου.
Υπάρχει μια λίστα στο παραπάνω παράδειγμα. Προσπαθήστε, για λίγο, να την εντοπίσετε.
Τη βρήκατε; Είναι, φυσικά, η ενδυμασία της γυναίκας. Μην τη βλέπετε γραμμένη έτσι, μέσα στο κείμενα, που γίνεται αόρατη. Σκεφτείτε την αλλιώς:
Η γυναίκα φορούσε τα εξής:
- ένα μακρύ, μπλε σατινένιο φόρεμα με δαντέλες που κάποτε πρέπει να ήταν λευκές
- ένα ζευγάρι κοντά μαύρα δερμάτινα γάντια
- επάργυρα γοβάκια που το τακούνι είχε σπάσει από το ένα
- μια πλατιά ζώνη κλεμμένη, μάλλον, από κάποιον στρατιώτη γιατί ήταν γεμάτη θηκάρια, άδεια όλα εκτός από ένα που το γέμιζε η λεπίδα ενός ξιφιδίου.
Μια λίστα, σωστά;
Ας δούμε ακόμα ένα παράδειγμα.
Ήταν καλός ξιφομάχος ο αντίπαλός μου. Αλλά ούτε εγώ πήγαινα πίσω, αν μου επιτρέπεται να κρίνω τον εαυτό μου. Απέκρουσα το σπαθί του καθώς ερχόταν κάθετα να μου χωρίσει το κεφάλι στα δύο, τινάχτηκα όπισθεν κι άφησα τη λεπίδα του να περάσει μερικά εκατοστά μπροστά απ’την κοιλιά μου καθώς διέγραφε ένα θανατηφόρο ημικύκλιο στον αέρα, την απέκρουσα ξανά προτού με καρφώσει στα πλευρά, κινήθηκα στο πλάι κάνοντας δυο γρήγορα βήματα, και το δικό μου ξίφος δάγκωσε τον εχθρό μου στο πόδι, λίγο πιο κάτω από το γόνατο, σωριάζοντάς τον στο χώμα. Γύρω μας, το πλήθος της αρένας άρχισε να ζητωκραυγάζει. Ήμασταν θέατρο. Ένα αιματοβαμμένο, άθλιο θέατρο...
Πού είναι η λίστα; Την έχετε βρει;
Είναι στις κινήσεις του ξιφομάχου: στο πώς νίκησε τον εχθρό του. Ας τον ακολουθήσουμε:
- Απέκρουσα το σπαθί του καθώς ερχόταν κάθετα να μου χωρίσει το κεφάλι στα δύο
- τινάχτηκα όπισθεν κι άφησα τη λεπίδα του να περάσει μερικά εκατοστά μπροστά απ’την κοιλιά μου καθώς διέγραφε ένα θανατηφόρο ημικύκλιο στον αέρα
- την απέκρουσα ξανά προτού με καρφώσει στα πλευρά
- κινήθηκα στο πλάι κάνοντας δυο γρήγορα βήματα
- και το δικό μου ξίφος δάγκωσε τον εχθρό μου στο πόδι, λίγο πιο κάτω από το γόνατο, σωριάζοντάς τον στο χώμα.
Νίκη σε πέντε κινήσεις. Μια λίστα. Και, μάλιστα, ακόμα πιο αόρατη από την προηγούμενη με το ντύσιμο εκείνης της κυρίας.
Δεν ξέρω για εσάς, αλλά εγώ λατρεύω τις λίστες. Όσο πιο λογοτεχνικά γραμμένες, τόσο το καλύτερο. Όσο πιο παράξενα, πρωτότυπα λογοτεχνικά γραμμένες, τόσο ακόμα πιο καλά. Μια λίστα είναι, από μόνη της, ένας μικρόκοσμος, ένα αυθύπαρκτο σύμπαν μέσα στο ευρύτερο κειμενικό σύμπαν της λογοτεχνικής ιστορίας. Μπορείς να χαθείς μέσα σε μια λίστα.
Ας δούμε ένα παράδειγμα λίστας η οποία είναι γραμμένη πιο συνειδητά, όχι τυχαία, μέσα από τη ροή των γεγονότων της αφήγησης.
Το δωμάτιό του, στον τελευταίο όροφο του πύργου, ήταν ένα χάος: δύο αγαλματίδια αλογοκέφαλων θεών από το Σαρκνάο σε μια γωνία· παραδίπλα, μια βιβλιοθήκη που έγερνε από τη μια μεριά εξαιτίας του βάρους των βιβλίων και των κυλίνδρων που τη γέμιζαν· μια υδρόγειος σφαίρα από την εποχή των Τριών Βασιλέων που γίνονταν πολλές λανθασμένες υποθέσεις για τον κόσμο· ένα γραφείο θαμμένο κάτω από χιλιάδες έντυπα, εργαλεία γραφής, και εργαλεία μέτρησης· ένας στοιχειακός μετρητής κλίμακας Ρέμεχ επάνω σ’ένα παλιό ξύλινο τραπεζάκι· ένα κλουβί κρεμασμένο από το ταβάνι, μ’έναν μαύρο ποντικό της ζούγκλας κλεισμένο μέσα· ένα χαλί στρωμένο στο πάτωμα, γεμάτο με σύμβολα που σου έδιναν την αίσθηση ότι κάτι έπρεπε να προσπαθούν να μαρτυρήσουν, κάποιο κρυφό μήνυμα να μεταδώσουν· και κρυμμένο κάτω από έναν ανοιχτό πελώριο χάρτη του φανταστικού βασιλείου της Κάτω Γης βρισκόταν το κρεβάτι του κυρίου Σαλασένβιρ, το οποίο σπάνια χρησιμοποιούσε για να κοιμάται.
Σε αυτό το παράδειγμα η λίστα είναι φανερή, υποθέτω. Τα αντικείμενα χωρίζονται από τις άνω τελείες· κάθε φορά που συναντάς άνω τελεία ακολουθεί κι ένα καινούργιο αντικείμενο. Μου αρέσουν πολύ οι λίστες αυτού του είδους. Σου δίνουν μια αίσθηση ατελείωτου, λαβυρινθώδους χάος. Είναι μια σειρά από πράγματα που το καθένα ξεχωριστά έχει κάποια σημασία, αλλά όλα μαζί προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα σύνολο, έναν συνδυασμό που αισθητικά έχει κάποιο νόημα.
Ίσως κάποιοι να πιστεύουν ότι οι μεγάλες λίστες μπορεί να μπερδέψουν τον αναγνώστη και να χαλάσουν την ιστορία που γράφεις. Μπορεί, πράγματι, να συμβεί αυτό, αν το κάνεις απρόσεχτα. Αν όμως το κάνεις προσεχτικά και συνειδητά, τότε μπορείς να δημιουργήσεις κάτι πολύ όμορφο. Δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο για να χαθείς μέσα του από μια λίστα. Δεν υπάρχει τίποτα που να δίνει αυτή τη λαβυρινθώδη, αχανή αίσθηση.
Ταξιδεύοντας στους δρόμους της Χώρας των Βακρένων συναντήσαμε μια πλανόδια μονόφθαλμη μάντισσα πρόθυμη να μας αποκαλύψει το πεπρωμένο (αλλά από φόβο δεν δεχτήκαμε), είδαμε Λιποτάκτες του Κόκκινου Στρατού να ξυλοκοπούν ένα αγόρι στο πλάι ενός μονοπατιού (και ντρέπομαι να το πω αλλά, πάλι από φόβο, δεν πλησιάσαμε για να βοηθήσουμε), ακούσαμε τις μουσικές φωνές των Πτηνά της Αυγής που έρχονται από τα Απόκρημνα Όρη του Βόρειου Τείχους καθώς ο ήλιος ξεπροβάλλει από την ανατολή, αποφύγαμε τις συμμορίες που λυμαίνονται την παραγκούπολη έξω από τις πύλες της Τουρθάλης, μπαρκάραμε σ’ένα από τα μικρά σκάφη που διασχίζουν τον Κόλπο Ρεφ για να φτάσουμε στις ανατολικές του ακτές, μιλήσαμε μ’έναν φιλόσοφο του Λευκού Όφεως στο πλάι μιας παλιάς ραγισμένη δημοσιάς όπου είχαμε σταματήσει για να γευματίσουμε (και ο φιλόσοφος μας δώρισε μια περγαμηνή με αρχαία ρητά που ακόμα με παραξενεύουν και, κάπου-κάπου, όταν έχω όρεξη, προσπαθώ να κατανοήσω), κοιμηθήκαμε με τις φημισμένες πόρνες της Νιρβίνης στους πρόποδες της Μικρής Οροσειράς (και είναι, πράγματι, τόσο γοητευτικές όσο λένε), και, λίγο προτού φτάσουμε στη Νότια Βορνιρία, παραλίγο να μας φάει ένα μεγάλο λιοντάρι που είχε ξεπροβάλει από τις παρυφές της ζούγκλας (ευτυχώς, ο Βλαστός το τόξεψε προτού μας ζυγώσει, κι εγώ, αμέσως μετά, το κάρφωσα με το δόρυ μου!).
Αυτή είναι μια λίστα, προφανώς. Μια λίστα ταξιδίου, θα μπορούσε κανείς να πει. Δεν είναι, όμως, υποχρεωτικό να γράψει κανείς έτσι το ταξίδι. Μπορεί να το γράψει κι αλλιώς. Για παράδειγμα:
Ταξιδεύαμε για μέρες στους δρόμους της Χώρας των Βακρένων. Συναντήσαμε μια πλανόδια, μονόφθαλμη μάντισσα πρόθυμη να μας αποκαλύψει το πεπρωμένο, αλλά από φόβο δεν δεχτήκαμε. Στο πλάι ενός μονοπατιού, είδαμε Λιποτάκτες του Κόκκινου Στρατού να ξυλοκοπούν ένα αγόρι, και ντρέπομαι να το πω αλλά, πάλι από φόβο, δεν πλησιάσαμε για να βοηθήσουμε. Όταν ήμασταν κοντά στα Απόκρημνα Όρη του Βόρειου Τείχους, ακούσαμε τις μουσικές φωνές των Πτηνά της Αυγής να έρχονται από εκεί, καθώς ο ήλιος ξεπρόβαλλε από την ανατολή. Στην παραγκούπολη έξω από τις πύλες της Τουρθάλης, αποφύγαμε τις συμμορίες που λυμαίνονται τους ταξιδευτές και όχι μόνο. Και από το λιμάνι της πόλης μπαρκάραμε σ’ένα από τα μικρά σκάφη που διασχίζουν τον Κόλπο Ρεφ για να φτάσουμε στις ανατολικές του ακτές. Μετά από δύο ημέρες, στο πλάι μιας παλιάς ραγισμένη δημοσιάς όπου είχαμε σταματήσει για να γευματίσουμε, μιλήσαμε μ’έναν φιλόσοφο του Λευκού Όφεως· και ο φιλόσοφος μας δώρισε μια περγαμηνή με αρχαία ρητά που ακόμα με παραξενεύουν και, κάπου-κάπου, όταν έχω όρεξη, προσπαθώ να κατανοήσω. Στη Νιρβίνη, στους πρόποδες της Μικρής Οροσειράς (και όχι τόσο μακριά από τον προορισμό μας πλέον), κοιμηθήκαμε με τις φημισμένες πόρνες της περιοχής, οι οποίες είναι, πράγματι, τόσο γοητευτικές όσο λένε. Λίγο προτού φτάσουμε στη Νότια Βορνιρία, παραλίγο να μας φάει ένα μεγάλο λιοντάρι που είχε ξεπροβάλει από τις παρυφές της ζούγκλας. Ευτυχώς, ο Βλαστός το τόξεψε προτού μας ζυγώσει κι εγώ, αμέσως μετά, το κάρφωσα με το δόρυ μου!
Νομίζω πως η αίσθηση που δίνει αυτό το παράδειγμα είναι λιγάκι διαφορετική από την αίσθηση που δίνει το προηγούμενο. Και τα δύο κομμάτια περιγράφουν το ίδιο ταξίδι, φυσικά. Αλλά το πρώτο παράδειγμα είναι γραμμένο ως λίστα, και η αίσθηση που δίνει είναι πιο λαβυρινθώδης, πιο ονειρική. Σε κάνει να πιστέψεις για λίγο ότι κι εσύ έχεις χαθεί μαζί με τους ταξιδιώτες σ’αυτές τις φανταστικές χώρες.
Κανένας από τους δύο τρόπους, ασφαλώς, δεν είναι καλύτερος από τον άλλο. Και οι δύο είναι εξίσου καλή. Εξαρτάται από το τι θέλεις να κάνεις κάθε φορά: τι πιστεύεις ότι είναι καλύτερο για τη δική σου ιστορία.
Εμένα, γενικά, μου αρέσουν οι λίστες, και ειδικά όταν χρησιμοποιούνται με ωραίο τρόπο. Κι όταν λέω ωραίο τρόπο, εννοώ τα εξής (ακόμα μια λίστα):
Η λίστα να γράφεται επειδή, όντως, στο συγκεκριμένο κομμάτι έχει νόημα να προσπαθήσεις να δώσεις μια λαβυρινθώδη αίσθηση·
Η λίστα να είναι γραμμένη έτσι που ο αναγνώστης να χάνεται μέσα της αλλά να μη χάνεται κιόλας – δηλαδή, να νιώθει σαν να περιπλανιέται αλλά όχι να μην ξέρει τι του γίνεται μες στο κείμενο και να διαβάζει ασυναρτησίες·
Η λίστα να είναι γραμμένη με ορθή γραμματική και σύνταξη.
Το τελευταίο είναι, ίσως, μία από τις παγίδες που μπορεί εύκολα να πέσουν ακόμα κι οι πιο έμπειροι συγγραφείς. Στις μεγάλες λίστες, ειδικώς, είναι εύκολο να ξεχάσεις τις γραμματικές συνδέσεις.
Δείτε το εξής παράδειγμα:
Εκείνη η συμπλοκή ήταν από τις χειρότερες που η Βερένια είχε ζήσει στην αιματηρή ζωή της. Επάνω στα καταστρώματα των τριών πλοίων, άνθρωποι αλληλοσκοτώνονταν ολόγυρά της· αλλά η ίδια ποτέ δεν θα ξεχνούσε αυτούς που σκότωσε με το ξίφος του πατέρα της. Έναν αυτοκρατορικό στρατιώτη που είχε μόλις πηδήσει στο κατάστρωμα του Γκρίζου Αετού και δεν είχε χρόνο ακόμα να σηκώσει την ασπίδα του, έναν ναύτη που προσπάθησε – ο προδότης! – να καρφώσει πισώπλατα τον καπετάνιο του Γκρίζου Αετού, μια πολεμίστρια που ήδη παραπατούσε από ένα χτύπημα στον ώμο, δύο κουρσάρους του Μαύρου Σύννεφου οι οποίοι δεν είχαν προσέξει τη Βερένια καθώς χιμούσε από δίπλα τους, ένας αυτοκρατορικός βαλλιστροφόρος που εκείνη την ώρα προσπαθούσε απεγνωσμένα να οπλίσει τη βαλλίστρα του, μια αυτοκρατορική επόπτρια με λευκόχρυσο μανδύα η οποία είχε ξαφνικά μείνει αφρούρητη, ένας κουρσάρος που πολεμούσε σαν δαίμονας και η Βερένια έχασε τον χρόνο καθώς ξιφομαχούσε φρενιασμένα μαζί του και τραυματίστηκε δύο φορές από τη λεπίδα του προτού τελικά τον καρφώσει στο στήθος. Και, καθώς τον είδε να πεθαίνει, συνειδητοποίησε ότι ίσως να τον είχε λιγάκι ερωτευτεί.
Αυτή η λίστα (η λίστα των αντιπάλων που σκότωσε η Βερένια) έχει ένα γραμματικό λάθος που αρχίζει περίπου στη μέση και συνεχίζεται ώς το τέλος.
Προσέξτε:
- Έναν αυτοκρατορικό στρατιώτη που είχε μόλις πηδήσει στο κατάστρωμα του Γκρίζου Αετού και δεν είχε χρόνο ακόμα να σηκώσει την ασπίδα του
- έναν ναύτη που προσπάθησε – ο προδότης! – να καρφώσει πισώπλατα τον καπετάνιο του Γκρίζου Αετού
- μια πολεμίστρια που ήδη παραπατούσε από ένα χτύπημα στον ώμο
- δύο κουρσάρους του Μαύρου Σύννεφου οι οποίοι δεν είχαν προσέξει τη Βερένια καθώς χιμούσε από δίπλα τους
- ένας αυτοκρατορικός βαλλιστροφόρος που εκείνη την ώρα προσπαθούσε απεγνωσμένα να οπλίσει τη βαλλίστρα του
- μια αυτοκρατορική επόπτρια με λευκόχρυσο μανδύα η οποία είχε ξαφνικά μείνει αφρούρητη
- ένας κουρσάρος που πολεμούσε σαν δαίμονας και η Βερένια έχασε τον χρόνο καθώς ξιφομαχούσε φρενιασμένα μαζί του και τραυματίστηκε δύο φορές από τη λεπίδα του προτού τελικά τον καρφώσει στο στήθος.
Ξεκινάς γράφοντας «σκότωσε έναν». Και φτάνεις να γράψεις κάτι που είναι γραμματικά λάθος: «σκότωσε ένας». Επειδή πρόκειται για μια λίστα που το ένα πράγμα ακολουθεί το άλλο, είναι εύκολο να γίνει τέτοιο λάθος. Το μυαλό παρακολουθεί τη λίστα και βγάζει νόημα χωρίς πρόβλημα. Αλλά, γραμματικά, η λίστα δεν είναι σωστά γραμμένη. Τα υπογραμμισμένα ένας, κανονικά, θα έπρεπε να είναι έναν. Σκότωσε έναν αυτοκρατορικό βαλλιστροφόρο, σκότωσε έναν κουρσάρο που πολεμούσε σαν δαίμονας...
Οι λίστες είναι λαβυρινθώδεις και υπέροχες, αλλά, όπως μέσα σε όλους τους λαβυρίνθους, πρέπει κανείς να προσέχει μην χαθεί. Κάθε αντικείμενο μιας λίστας, αφότου την έχεις γράψει, πρέπει να το κοιτάζεις ξεχωριστά και να το ταιριάζεις με το ρήμα ή την έκφραση που αποτελεί αρχή της λίστας, αλλιώς μπορεί, από ένα σημείο και μετά, η λίστα να είναι γραμματικά λανθασμένη χωρίς να το καταλάβεις.
(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις. Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι, Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ. Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου. για τα Περί Γραφής.)
