18/11/2013
Κοινωνικές Βλασφημίες: Ανταγωνιστικά Παιχνίδια
Αλλά δεν είναι μόνο παιχνίδια...
Τα περισσότερα παιχνίδια μας είναι ανταγωνιστικά. Ή ίσως, θα έπρεπε να πω, σχεδόν όλα τα παιχνίδια μας είναι ανταγωνιστικά πλην εξαιρέσεων. Το ζητούμενο πάντα είναι ποιος, ή ποιοι νίκησαν, και εις βάρος ποιου ή ποιων.
Αυτό ισχύει από τότε που είμαστε μικρά παιδιά. Όταν δύο παιδιά παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι και ένας μεγάλος έρχεται κοντά, το συνηθέστερο ερώτημα που κάνει είναι: «Τι παίζετε, παιδιά;» και μετά: «Ποιος νικάει;»
Ποιος νικάει...
Πάντα κάποιος πρέπει να νικάει, αλλιώς, νομίζουν, παιχνίδι δεν υφίσταται.
Η λογική αυτή, φυσικά, ενθαρρύνεται και στο σχολείο. Σε όλα τα παιχνίδια υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Και στα μαθήματα το ίδιο: υπάρχει ο καλός μαθητής ο νικητής και ο κακός μαθητής ο ηττημένος. Το έχουμε τόσο πολύ συνηθίσει αυτό το μοτίβο ώστε να πιστεύουμε ότι είναι φυσιολογικό, ότι είναι η κανονική κατάσταση μιας κοινωνίας, ότι ίσως ακόμα και να είναι η κανονική, φυσική κατάσταση του ανθρώπου.
Επικρατεί η αντίληψη ότι, με ένα τέτοιο σύστημα, δημιουργείται «ευγενής άμιλλα» (όπως ορισμένοι αρέσκονται να αποκαλούν τον ανταγωνισμό), ότι σε κάνει να θέλεις να γίνεις κι εσύ καλύτερος επειδή συγκρίνεις τον εαυτό σου με τον καλύτερο επειδή θέλεις να τον φτάσεις. Σε βάζει σε μια πολεμική νοοτροπία, σύμφωνα με την οποία πρέπει ο ισχυρότερος/καλύτερος να επικρατήσει. Κι αν δεν είσαι σαν αυτόν, πρέπει να γίνεις σαν αυτόν. Οπωσδήποτε. Αλλιώς είσαι ένα μηδέν.
Πιστεύουν ορισμένοι ότι αυτό βοηθά στη βελτίωση της κοινωνίας, αφού σε αναγκάζει διαρκώς να βελτιώνεσαι προσπαθώντας να ξεπεράσεις τον άλλο τον καλύτερο από εσένα. (Και πάντα υπάρχει κάποιος καλύτερος από εσένα, από κάποια άποψη χρηματική, κοινωνική, ψυχολογική: πάρα πολλές τέτοιες κατηγορίες, για να μην είμαστε ποτέ ήσυχοι, ασφαλώς.)
Θα μπορούσε θεωρητικά τελείως ένα τέτοιο σύστημα να είναι επιτυχημένο. Αν οι άνθρωποι ήταν τόσο εξευγενισμένοι που να έχουν αποβάλλει όλα τα αρνητικά συναισθήματα. Δυστυχώς, αυτό ξέρουμε πολύ καλά (είτε το παραδεχόμαστε είτε όχι) ότι δεν συμβαίνει. Ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα φτάσει σε τέτοιο ψυχικό/νοητικό επίπεδο, και αμφίβολο είναι αν θα φτάσει ποτέ.
Το σύστημα του ανταγωνισμού, επομένως, το μόνο που, σε τελική ανάλυση, κάνει είναι να δημιουργεί φθόνο1, μισαλλοδοξία2, μίσος3, άγχος και φόβο4, απογοήτευση και απόγνωση5. Δηλαδή, το σύστημα του ανταγωνισμού δημιουργεί μόνο αρνητισμό, ο οποίος ξεκινά από τα παιδικά παιχνίδια, συνεχίζεται στο σχολείο, και πέφτει σαν μολυσμένος χείμαρρος μέσα στην κοινωνία. Μπορεί να μην αισθάνονται όλοι όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα, αλλά σίγουρα όλοι αισθάνονται κάποια από αυτά, ή τα έχουν αισθανθεί κατά περιόδους.
Και όμως, κανένας δεν σκέφτεται ότι ίσως ίσως να υπάρχει κάποιο πρόβλημα με αυτό το σύστημα. Αρχίζεις να αναρωτιέσαι ποιος μπορεί να επωφελείται από κάτι τόσο νοσηρό...
Από τότε που είσαι μικρός σού λένε να παίζεις για να νικήσεις. Για να είσαι ο καλύτερος. Τσάκισέ τους όλους! Κι αν τύχει να είσαι ο τσακισμένος και όχι ο καλύτερος, ε τότε κάτσε και κλάψε και άι γαμήσου. Αυτό είναι το ζουμί του υπέροχου συστήματος του ανταγωνισμού.
Έχει, δε, περάσει η νοοτροπία πως αν δεν υπάρχει ανταγωνισμός (νικητές και ηττημένοι) δεν υφίσταται παιχνίδι. Σαν κανένας να μη μπορεί να διανοηθεί πώς θα μπορούσε να υπάρξει κάποιο μη ανταγωνιστικό παιχνίδι.
Προσωπικά, ποτέ δεν μου άρεσαν τα ανταγωνιστικά παιχνίδια. Δεν μου άρεσε να είμαι ο νικητής και να βλέπω τον ηττημένο να με κοιτάζει μένα βλέμμα που λέει Θα στη φυλάω για την επόμενη φορά· και δεν μου άρεσε να είμαι ο ηττημένος γιατί, όπως όλους που βρισκόμαστε στο Μαντρί, η κοινωνία με είχε εκπαιδεύσει ότι το να είσαι ο ηττημένος είναι κακό. Προτιμούσα ανέκαθεν τα μη ανταγωνιστικά παιχνίδια, όπως είναι τα παιχνίδια ρόλων, τα οποία και αποτελούν εξαίρεση στα περισσότερα επιτραπέζια που υπάρχουν. Ακόμα και σαυτά τα παιχνίδια, όμως, που ενθαρρύνουν το μη ανταγωνιστικό πνεύμα αλλά την έμπνευση, και τη συνεργασία μέσα από την έμπνευση, μπορείς να παρατηρήσεις ανθρώπους που είναι ανταγωνιστικοί, που εκείνο που τους απασχολεί είναι να νικάνε (όπως κι αν βλέπει ο καθένας τη «νίκη» σε μια τέτοια περίπτωση), που θέλουν να βγαίνουν καλύτεροι, ικανότεροι, εξυπνότεροι. Σαν να έχουν να αποδείξουν κάτι.
Επειδή το σύστημα του ανταγωνισμού, από τότε που γεννήθηκαν, έτσι τους έχει διδάξει: Πρέπει να είσαι ο νικητής, αλλιώς είσαι μηδέν και όλοι θα σε φτύνουν.
Ποτέ δεν μου άρεσε αυτή η νοοτροπία, και τώρα πλέον με αηδιάζει. Δεν αισθάνομαι ότι έχω να ανταγωνιστώ κανέναν, ούτε σε παιχνίδι ούτε σε οτιδήποτε άλλο. Θεωρώ ότι είναι πολύ προτιμότερο να ζούμε όσο καλύτερα μπορούμε όσο χρόνο έχουμε σε αυτό τον κόσμο. Ποιος ο λόγος για όλες αυτές τις συγκρούσεις από τις μικρότερες μέχρι τις μεγαλύτερες;
Αυτό είναι ένα ερώτημα που πραγματικά μοιάζει απίστευτα εύκολο ή απίστευτα δύσκολο να απαντηθεί. Από τη μια, βλέπεις πως η απάντηση είναι απλούστατη: Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος για καμια αντιπαλότητα. Από την άλλη, όμως, κανένας δεν φαίνεται να μπορεί να σταματήσει ακόμα και την πιο ανόητη αντιπαλότητα.
Τα πάντα ξεκινούν από όταν είσαι μικρός. Από την εκπαίδευση που δέχεται το μυαλό σου όταν βρίσκεται ακόμα σε κατάσταση επιρρεπή σε διάφορες υποβολές. Σε μαθαίνουν να είσαι έτσι, και μετά απλά δρας σύμφωνα με το πρότυπο που σου έχουν εμφυτέψει.
Ως παιδί, δεν σε ενθαρρύνουν να παίζεις μη ανταγωνιστικά παιχνίδια. Θα σε ειρωνευτούν, μάλιστα, αν εκφέρεις γνώμη ότι τα παιχνίδια δεν πρέπει να είναι ανταγωνιστικά. Θα σε αποκαλέσουν, λίγο ώς πολύ, δειλό.
Στο σχολείο, πάντα υπάρχουν οι κορυφαίοι, οι καλοί, οι μεσαίοι, και οι... στόκοι. Είσαι στόκος, λες στον άλλο, υπονοώντας ότι είναι χαζός. Ενώ, τις περισσότερες φορές, ο άνθρωπος δεν είναι διανοητικά καθυστερημένος, απλά για διάφορους λόγους μπορεί να μην ταιριάζει η ψυχοσύνθεσή του στο εκπαιδευτικό σύστημα, ή να έχει άλλους λόγους που τον αποτρέπουν από το να είναι καλύτερος στα μαθήματα. Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι ίδιοι και δεν θα έπρεπε να είναι όλοι οι άνθρωποι ίδιοι. Κι όμως το εκπαιδευτικό μας σύστημα, παγκοσμίως, επιμένει ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να κρίνονται με τα ίδια μέτρα και τα ίδια σταθμά!
Και όχι μόνο αυτό αλλά θα πρέπει και να ανταγωνίζονται μεταξύ τους: ο ένας, έστω και λίγο, να είναι εναντίον του άλλου.
Το σχολείο δεν σε διδάσκει παρά ελάχιστα πράγματα· απλά σε προετοιμάζει, ψυχικά και νοητικά, για την κοινωνία μέσα στην οποία, εν συνεχεία, θα σε ρίξει. Αυτή είναι η βασική του λειτουργία. (Το λένε, επίσης, και πλύση εγκεφάλου, αλλά, προς θεού, δεν χρησιμοποιούμε τέτοιους κακούς όρους!) Θέλει να σε μάθει να είσαι ανταγωνιστικός και να φέρεσαι με συγκεκριμένους τρόπους μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια.
Σε διαφορετική περίπτωση, γιατί να μην αφήνει τον καθένα να ακολουθήσει αυτό που αγαπά να κάνει; Γιατί, για παράδειγμα, είθισται ο καλός μαθητής να γίνεται γιατρός; Επειδή είσαι καλός στα μαθήματα σημαίνει ότι θα είσαι υποχρεωτικά και καλός γιατρός; Μπορεί να υπάρχει κάποιος άνθρωπος πολλοί άνθρωποι που θέλουν να γίνουν γιατροί, που θα ήταν, μάλιστα, καλοί γιατροί, θα ενδιαφέρονταν για τον άνθρωπο, αλλά δεν μπορούν να γίνουν επειδή το σύστημα του ανταγωνισμού τούς αποτρέπει. Για κάποιο λόγο, αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι καλοί στα μαθήματα που έχουν συνδεθεί άμεσα με το να περάσεις σε μια ιατρική σχολή ενώ, στην πραγματικότητα, μικρή σχέση έχουν με το επάγγελμα του γιατρού.
Τα πάντα είναι σύγκριση: καλύτερος χειρότερος, επάνω σε μια κλίμακα με διαβαθμίσεις.
Και αναρωτιόμαστε γιατί κάτι δεν πάει καλά στην κοινωνία... Κατά πρώτον, κάτι δεν πάει καλά επειδή οι άνθρωποι δεν ακολουθούν εκείνο που τους αρέσει, αλλά από το ανταγωνιστικό σύστημα εξαναγκάζονται να ακολουθήσουν κάποια πορεία. Κι όλα αυτά χωρίς φαινομενικά να υφίσταται κανένας καλός λόγος.
Μετά το σχολείο, όπου κι αν βρεθεί κανείς, ανταγωνισμός υπάρχει. Ανταγωνισμός της αγοράς· κοινωνικές συγκρίσεις· χρηματικές συγκρίσεις· συγκρίσεις επιτυχιών. Συγκρίσεις, συγκρίσεις, συγκρίσεις... Ποιος είναι ο καλύτερος; Εσύ; Αυτός; Ο άλλος; Ο παραδίπλα; Μήπως δεν είσαι παρά ένας άχρηστος βλάκας; Σίγουρα όχι! Πάλευε κι άλλο! κι άλλο! κι άλλο!
Και μην κάνεις, ουσιαστικά, τίποτα...
Απλώς να έχεις την αγωνία. Δε θέλουμε και να βαριέσαι, Πολίτη του Συστήματος.
Η μια γυναίκα βλέπει την άλλη κι αναρωτιέται αν η δική της εμφάνιση υστερεί σε σύγκριση. Και πάει να αγοράσει, φυσικά, κι άλλα είδη καλλωπισμού. Με αποτέλεσμα να βγάζουν λεφτά αυτοί που τα πουλάνε οι οποίοι, πάλι, έχουν τα δικά τους άγχη. (Είσαι αρκετά πλούσιος ή δεν είσαι, μάστορα; Ο Τάκης αγόρασε τζιπ τις προάλλες· εσύ, μαλάκα, ακόμα;)
Και τι να κάνουν, θα πει κανείς, κλέφτες να γίνουν; Δε χρειάζεται να γίνεις κλέφτης, όμως, για να ζήσεις χωρίς να εκμεταλλεύεσαι τις ανασφάλειες των άλλων. Και είναι πολλά τέτοια επαγγέλματα που υπάρχουν και ανθούν από τις ανασφάλειες των ανθρώπων οι οποίες προέρχονται από το διεφθαρμένο σύστημα του ανταγωνισμού.
Θα μπορούσα να σπέρνω πολέμους και μετά να πουλάω γάζες στους τραυματίες. Θα έκανα χρυσές δουλειές· μπορεί και να με έβλεπαν ως καλό άνθρωπο αφού βοηθούσα τους χτυπημένους. Αλλά στην πραγματικότητα θα ήμουν ένα καθίκι που όχι μόνο εκμεταλλεύεται μια κατάσταση αλλά τη δημιουργεί κιόλας. Και τι να κάνω; Κλέφτης να γίνω; Ναι: ο κλέφτης είναι πιο τίμιος.
Το σύστημα του ανταγωνισμού δεν έχει φέρει ποτέ τίποτα το καλό, αλλά, βέβαια, συνεχίζουμε να το ακολουθούμε τυφλά σαν τον μοναδικό τρόπο ζωής. Ξεκινά από τα ανταγωνιστικά παιχνίδια των παιδιών, συνεχίζεται στο σχολείο, συνεχίζεται στη μετέπειτα ζωή, και συνεχίζεται και σε κάθε είδους μετέπειτα παιχνίδια. Πάντα: να είσαι ο καλύτερος.
Ενώ θα έπρεπε να είναι: Να είσαι ο εαυτός σου.
Να είσαι ο εαυτός σου.
Ο μόνος πραγματικός νικητής (αν τέτοιος όρος είναι ποτέ δυνατόν να υφίσταται χωρίς πλαίσιο σύγκρισης) είναι αυτός που είναι ο εαυτός του, ή αυτή που είναι ο εαυτός της. Όλα τα άλλα είναι νοσηρά κατασκευάσματα.
Το σύστημα του ανταγωνισμού απλά βάζει τους ανθρώπους να συγκρούονται άσκοπα, δε, πολλές φορές σε μια απέραντη αρένα που είναι ολόκληρος ο κόσμος. Ίσως κάποιοι να ισχυρίζονται ότι αυτό δίνει νόημα στη ζωή. Και, ναι, η αντιπαλότητα είναι ένα νόημα αλλά είναι ένα αρνητικό νόημα, ένα χαμηλό ιδεώδες. Το νόημα που μπορεί να δώσει ο κάθε άνθρωπος, από μόνος του, στη ζωή του είναι συνήθως πολύ πιο θετικό και πολύ πιο ικανοποιητικό για τον ίδιο.
Όταν είμαστε μικροί, αντί για ανταγωνιστικά παιχνίδια, πρέπει να μας ενθαρρύνουν να παίζουμε μη ανταγωνιστικά παιχνίδια. Παιχνίδια έμπνευσης και συνεργασίας.
Στο σχολείο, αντί να βάζουν τους πάντες να κυνηγάνε βαθμούς, πρέπει να ενθαρρύνουν τους πάντες να αναζητούν μόνοι τους τον δρόμο τους, δεχόμενοι όποια καθοδήγηση οι ίδιοι θέλουν χωρίς να γίνεται καμία σύγκριση με τους άλλους ώστε ο καθένας να ακολουθεί την προσωπική του θέληση και έμπνευση.
Στην κοινωνία, μετά, δεν χρειάζονται αλλαγές· θα γίνουν από μόνες τους, όταν οι άνθρωποι που θα τη γεμίσουν θα έχουν μέσα στο μυαλό τους διαφορετικές νοοτροπίες και διαφορετική εκπαίδευση.
Αν τώρα σκέφτεσαι για εμένα Και ποιος νομίζεις ότι είσαι εσύ που θα κρίνεις την κοινωνία; μπορείς να διαβάσεις αυτό.
1 «Γιατί αυτός να πάρει άριστα στο μάθημα; Κι εγώ προσπάθησα το ίδιο!»
[επιστροφή]
2 «Άσ τους αυτούς τους καθυστερημένους· εμείς είμαστε καλύτεροι κερδίζουμε σε κάθε αγώνα!»
[επιστροφή]
3 «Αυτός ο λεχρίτης τα έχει καλά με την καθηγήτρια και πάντα παίρνει καλούς βαθμούς!»
[επιστροφή]
4 «Πρέπει κι εγώ να κάνω ό,τι κάνει αυτός κι ο άλλος, αλλιώς έχω καταστραφεί, δεν θα περάσω ποτέ την τάξη!» [επιστροφή]
5 «Δεν τα καταφέρνω ούτε στα μαθήματα αλλά ούτε έχω ποτέ νικήσει και στα παιχνίδια του σχολείου είμαι ένας άχρηστος! Κλαψ...»
[επιστροφή]