ΣΚΕΨΕΙΣ

18/11/2025

Το Δυναμικό Φανταστικό Σκηνικό
Οι κόσμοι που αλλάζουν

 

Αρκετοί φανταστικοί κόσμοι δεν αλλάζουν, ή αλλάζουν λίγο. Είναι αρκετά φιξαρισμένοι, θα έλεγες. Γνωρίζουμε τι υπάρχει εκεί και τι δεν υπάρχει, και αποκεί και πέρα οι μόνες αλλαγές είναι, ίσως, στην πολιτική σκηνή του κόσμου, ή στο πώς εξελίσσονται κάποιες καταστάσεις. Αλλά ο κόσμος ο ίδιος, κατά βάση, δεν αλλάζει. Ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι υπάρχουν αυτές οι φανταστικές φυλές, αυτά τα φανταστικά όντα, αυτά τα είδη μαγείας ή τεχνολογίας, και τέλος. Μεταβάλλονται μόνο οι σχέσεις μεταξύ αυτών – όπως αν ένα βασίλειο γκρεμιστεί ή αν μια καινούργια πόλη ιδρυθεί. Σε πολλές περιπτώσεις, δε, ακόμα κι αυτό δεν συμβαίνει, ή συμβαίνει πολύ διστακτικά, πολύ επιφυλακτικά. Κάποιες αυτοκρατορίες είναι πάντα εκεί, κάποια βασιλεία υπήρχαν και θα υπάρχουν. Μερικές φορές αυτό ισχύει και για κάποιους χαρακτήρες μέσα στις φανταστικές ιστορίες· μοιάζουν κι αυτοί φιξαρισμένοι στο φανταστικό σκηνικό, σαν να είναι μέρος του.

Το πιο συνηθισμένο, πάντως, σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το πολιτικό σκηνικό να αλλάζει αλλά τίποτα σχετικά με τη φύση του κόσμου. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό – έχει μια συγκεκριμένη αισθητική – και θα μπορούσες να πεις και ότι είναι, κατά κάποιο τρόπο, ρεαλιστικό – δηλαδή, ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στον κόσμο μας, στη δική μας πραγματικότητα.

Ή, μήπως, όχι;

Η αλήθεια είναι πως ακόμα και σήμερα δεν ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα αν η φύση του κόσμου μας αλλάζει. Εκείνο, όμως, που ξέρουμε είναι ότι η αντίληψή μας για τη φύση του κόσμου αλλάζει. Αλλιώς εκλάμβαναν τη φύση του κόσμου στην Αρχαιότητα, αλλιώς στον Μεσαίωνα, αλλιώς στη Βικτωριανή Εποχή, και αλλιώς την εκλαμβάνουμε τώρα. Σήμερα, βέβαια, νομίζουμε ότι είμαστε πιο «φωτισμένοι», πιο «λογικοί», πιο «σωστοί»· νομίζουμε ότι είμαστε καλύτεροι και ότι τα δικά μας δεδομένα είναι πιο «επιστημονικά» και ορθά απ’ό,τι ήταν αυτά στα οποία πίστευαν πριν από, ας πούμε, χίλια χρόνια. Σκεφτείτε, όμως, τι μπορεί να νομίζουν για τα δικά μας πιστεύω κάποιοι μετά από χίλια χρόνια. Ίσως, με τις ανακαλύψεις που θα έχουν κάνει, να μας βλέπουν κι εμάς ως «πρωτόγονους» και να γελάνε μ’αυτά που πιστεύαμε για το πώς λειτουργεί η Γη, οι πλανήτες και το Διάστημα, ο Χρόνος, και η Πραγματικότητα η ίδια.

Εκείνο, λοιπόν, που εγώ θα έλεγα για τη φύση του κόσμου μας είναι ότι η αντίληψή μας γι’αυτήν αλλάζει. Την αληθινή του φύση δεν την ξέρουμε· ίσως ποτέ να μην τη μάθουμε.

Στους φανταστικούς κόσμους – που φτιάχνουμε για να γράψουμε εκεί λογοτεχνικές ιστορίες ή για να στήσουμε παιχνίδια, ηλεκτρονικά ή μη – έχουμε το πλεονέκτημα να μπορούμε να αποφασίσουμε ακριβώς ποια θα είναι η φύση του κόσμου χωρίς να έχουμε αμφιβολίες. Ωστόσο, οι έξυπνοι συγγραφείς πάντα γράφουν σαν οι χαρακτήρες μέσα στις ιστορίες τους να μην έχουν τέτοια απόλυτη γνώση – όπως ούτε εμείς έχουμε απόλυτη γνώση για τον κόσμο μας.

Μια άλλη ιδιομορφία που έχουν οι φανταστικοί κόσμοι είναι ότι μπορεί πραγματικά να αλλάζουν, όχι μόνο να αλλάζει η αντίληψη των χαρακτήρων για αυτούς (που, φυσικά, κι αυτό μπορεί να συμβαίνει). Σε ορισμένες περιπτώσεις, δε, η αντίληψη ίσως να είναι άμεσα συνδεδεμένη και με τη φύση. Αυτό το ονομάζω δυναμικό φανταστικό σκηνικό. Ως αντιδιαστολή προς το στατικό φανταστικό σκηνικό, το οποίο δεν αλλάζει: μπορεί να διαβάσεις 100 βιβλία γραμμένα σε έναν τέτοιο φανταστικό κόσμο, και οι πλοκές να είναι μόνο για περιπέτειες, δολοπλοκίες, ταξίδια, έρωτες, πολέμους – αλλά ποτέ για τίποτα που μεταβάλλει τη φύση, ή την πραγματικότητα, του ίδιου του κόσμου.

Η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα πολύ ξεκάθαρα τη διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δύο είδη φανταστικών κόσμων ήταν όταν διάβασα το Amber του Roger Zelazny (ναι, αυτό το βιβλίο έχει αποτελέσει σταθμό για εμένα και με έχει εμπνεύσει με διάφορους τρόπους). Ο κόσμος στο Amber είναι αρκετά ρευστός: είναι ένα πολυσύμπαν όπου οι διάφορες διαστάσεις ονομάζονται «Σκιές». Αυτό, από μόνο του, θα έκανε το σκηνικό απλώς… πολυδιάστατο, ας πούμε. Δεν θα το έκανε απαραίτητα και δυναμικό. Όμως, καθώς η ιστορία προχωρά, γίνονται ολοένα και περισσότερες αλλαγές επάνω στη φύση του κόσμου· ή οι χαρακτήρες ανακαλύπτουν πράγμα για τον κόσμο τους τα οποία πριν θεωρούσαν ότι δεν υπήρχαν ή ότι δεν μπορούσαν να συμβούν. Και εκεί είναι που εσύ, ως αναγνώστης, έχεις μια τρομερά μαγική αίσθηση. Γιατί, ενώ νόμιζες ότι υπάρχει κάτι φιξαρισμένο και σίγουρο, ξαφνικά βλέπεις ότι ή είναι κάτι άλλο, τελείως διαφορετικό, ή έχει μια άλλη πτυχή, ή μπορεί να αλλάξει εντελώς. Και είναι σαν να ανοίγει μπροστά σου ένα μπαούλο γεμάτο ξεχασμένους θησαυρούς, ή σαν να ξεκλειδώνει μια πόρτα που μέχρι στιγμής ήταν αόρατη αλλά, περνώντας το κατώφλι της τώρα, διαπιστώνεις ότι πίσω της απλώνεται ένας ολόκληρος νέος λαβύρινθος για εξερεύνηση ο οποίος πριν δεν φανταζόσουν πως υπήρχε.

Και αυτό, όπως ήδη είπα, είναι μια τρομερά μαγική αίσθηση. Και πιστεύω πως οι περισσότεροι λάτρεις των φανταστικών ιστοριών θα συμφωνούν μαζί μου. Πολλές φορές θα ήθελες να γίνει κάτι τέτοιο με το φανταστικό σκηνικό που διαβάζεις αλλά δεν το έχεις συνειδητοποιήσει. Είναι πάντα υπέροχο όταν συμβαίνει.

Μπορεί, όμως, και να είναι ανόητο αν γίνεται απρόσεχτα, κοφτά, ή βιαστικά. Υπάρχει ο κίνδυνος να φανεί σαν από μηχανής θεός – ή ότι ο συγγραφέας απλώς πετάει μέσα ό,τι του κατεβαίνει στο κεφάλι, ή τα αλλάζει όπως του έρθει. Για να είναι καλό το δυναμικό φανταστικό σκηνικό, δεν πρέπει να δίνει τέτοια εντύπωση. Πρέπει να δίνει την εντύπωση πως οι αλλαγές έρχονται με κάποια αιτιολογία, ή συνειρμικά, μέσα από την ίδια τη φύση του κόσμου. Πρέπει να υπάρχει κάποιου είδους αφηγηματική λογική: έστω και μαγική λογική. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν μπορείς να αμφισβητήσεις ότι όντως το φανταστικό σκηνικό έχει αλλάξει, ή ότι όντως έχει αποκαλυφτεί κάτι κρυμμένο, κάτι που απορείς πώς δεν το είχες σκεφτεί τόση ώρα, ή πώς δεν το είχαν σκεφτεί οι χαρακτήρες της αφήγησης – αλλά, συγχρόνως, μοιάζει και τελείως λογικό να μην το είχαν σκεφτεί, όπως πολλά πράγματα που μπορεί να είναι «μπροστά στα μάτια σου» αλλά να μην τα βλέπεις.

Νομίζω πως είναι προφανές ότι λατρεύω το δυναμικό φανταστικό σκηνικό. Οι στατικοί κόσμοι, που πάντα ξέρεις τι είναι και τι θα συναντήσεις εκεί, έχουν κι αυτοί τη γοητεία τους από μια άποψη – και αναμφίβολα έχουν μια κάποια αισθητική – αλλά, για εμένα, δεν είναι το ίδιο. Ούτε ως αναγνώστης ούτε ως συγγραφέας. Και αν και πάντα οι κόσμοι μου έχουν κάτι το δυναμικό, κάτι που αλλάζει, το κατεξοχήν σκηνικό μου που είναι τελείως δυναμικό είναι, φυσικά, το Θρυμματισμένο Σύμπαν. Το Θρυμματισμένο Σύμπαν συνέχεια αλλάζει. Στην τριλογία Η Πλοηγός και ο Δαίμονας, μάλιστα, στο τέλος του 1ου κύκλου του ΘΣ, χρησιμοποιώ αρκετά αυτό που έλεγα παραπάνω για την αντίληψη: για το πώς οι χαρακτήρες αντιλαμβάνονται τη φύση του κόσμου και, άρα, μπορούν να αντιδράσουν διαφορετικά ως προς αυτόν. Αλλά σε σχεδόν όλες τις ιστορίες του ΘΣ υπάρχει κάποιο ίχνος δυναμικού σκηνικού: ακόμα και σε κάποιες που είναι αρκετά μικρές ή αρκετά απλές.

Το δυναμικό φανταστικό σκηνικό, από τότε που το ανακάλυψα, το έχω ερωτευτεί. Δε νομίζω ότι ποτέ θα το ξεπεράσω. Ακόμα κι όταν απλώς διαβάζω βιβλία όπου το σκηνικό δεν είναι αρκετά δυναμικό αισθάνομαι κάτι να μου λείπει.

---