ΣΚΕΨΕΙΣ

4/4/2018

Ασυνήθιστα Σημεία Στίξης
Η στίξη δεν τελειώνει στην τελεία και στο θαυμαστικό

 

Τα συνηθισμένα σημεία στίξης όλοι τα ξέρουμε: τελεία, κόμμα, ερωτηματικό, θαυμαστικό, παύλα, άνω-κάτω τελεία, άνω τελεία. Εντάξει, για κάποιους η άνω τελεία αποτελεί «εξωτικό» σημείο στίξης· αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι: είναι ένα αρκετά συνηθισμένο σημείο στίξης κι αυτό.

Υπάρχουν, όμως, σημεία στίξης που δεν είναι καθόλου συνηθισμένα, και θα μπορούσαν αληθινά να χαρακτηριστούν εξωτικά. Ορισμένα από αυτά κανείς δεν τα χρησιμοποιεί. Κάποια άλλα χρησιμοποιούνται από ελάχιστους ανθρώπους.

Ένα από τα πιο γνωστά τέτοια σημεία στίξης είναι το ειρωνικό. Απ’ό,τι ξέρουμε (κατά το Wikipedia Ευαγγέλιον) το σκέφτηκε πρώτος ο Γάλλος ποιητής Alcanter de Brahm και ο Marcellin Jobard, τον 19ο αιώνα. Αυτό το σημείο στίξης είναι, ουσιαστικά, ένα ανάποδο λατινικό ερωτηματικό, σαν να το έβλεπες στον καθρέφτη. Δείχνει ότι μια πρόταση εμπεριέχει ειρωνεία – δηλαδή, ότι μιλάς για κάτι αλλά εννοείς κάτι άλλο στην ουσία. Για παράδειγμα, λες «Ωραία μέρα σήμερα» ενώ η ημέρα είναι βροχερή. Είχε προταθεί, μάλιστα, αυτό το σημείο στίξης να παρουσιάζεται ανάποδα (με το «κεφάλι» κάτω και τα «πόδια» επάνω) ή προς τα πλάγια για να δείχνει ενόχληση ή οργή ή δισταγμό. Κάποιος άλλος, ονόματι Tom Driberg, είχε προτείνει οι ειρωνικές προτάσεις να γράφονται με πλάγια γράμματα αλλά που γέρνουν προς την αντίθετη μεριά απ’ό,τι τα συνηθισμένα πλάγια γράμματα.

Σήμερα ελάχιστοι χρησιμοποιούν το ειρωνικό, κι αυτό όχι μόνο γιατί σε πολλές γραμματοσειρές δεν υπάρχει. Αν θέλεις να το χρησιμοποιήσεις μπορείς να το κάνεις με δύο άλλους τρόπους:

Πρώτον, μπορείς να βάζεις απλά ένα θαυμαστικό μέσα σε παρένθεση – (!) – κι αυτό υποτίθεται πως αποτελεί ένδειξη ειρωνείας. («Ωραία μέρα βρήκατε για να πάμε περίπατο(!)» ενώ βρέχει και ήλιος δεν φαίνεται.) Αν και εγώ, προσωπικά, δεν χρησιμοποιώ το θαυμαστικό εντός παρένθεσης με αυτό τον τρόπο. Απλά το βάζω όταν θέλω να δείξω θαυμασμό (ή ξάφνιασμα, ίσως) στο μέσο μιας πρότασης. Παράδειγμα: Και μέσα από τα συντρίμμια είδαμε τον Νάροκ να βγαίνει χωρίς καμιά γρατσουνιά επάνω του (!) και να πηγαίνει προς την πόρτα για να διαβάσει τα μυστηριακά σύμβολα στην επιφάνειά της. Το βάζω εντός παρένθεσης για να μη διακόψω την πρόταση.

Δεύτερον, για να δείξεις ειρωνεία μπορείς να βάζεις «~» πριν από την κανονική στίξη. («Ωραία μέρα βρήκατε, βρε παιδιά, για να πάμε βόλτα~!» ενώ βρέχει και ο ουρανός είναι σκοτεινός.) Αν γράψεις ~. πρόκειται για ξερή ειρωνεία. Αν γράψεις ~! πρόκειται για ενθουσιώδη ειρωνεία. Αν γράψεις ~; πρόκειται (προφανώς) για ερωτηματική ειρωνεία.

Προσωπικά, όμως, προτιμώ η ειρωνεία να φαίνεται από το ίδιο το κείμενο παρά να βάζεις σημείο στίξης για να τη δείξεις. Σε τελική ανάλυση, όταν σε ένα κείμενο έχεις γράψει ήδη ότι βρέχει και ήλιος δεν φαίνεται, ένας χαρακτήρας που λέει «Ωραίο καιρό βρήκατε, βρε παιδιά, για να πάμε περίπατο» τι άλλο μπορεί να κάνει εκτός απ’το να μιλά ειρωνικά;

Ωστόσο, δεν θα αποκαλούσα το ειρωνικό «άχρηστο». Τίποτα δεν είναι άχρηστο αν θες να το χρησιμοποιείς συστηματικά και με συγκεκριμένο ύφος.

Κι αυτό δεν είναι το μόνο ασυνήθιστο σημείο στίξης που υπάρχει. Ένα άλλο αρκετά γνωστό είναι το ερωτοθαυμαστικό – δική μου μετάφραση για το interrobang, γιατί δεν ξέρω αν υφίσταται καμιά άλλη στα ελληνικά. Είναι ένας συνδυασμός ερωτηματικού και θαυμαστικού, και αρκετές γραμματοσειρές το περιλαμβάνουν. Δείχνει εκείνο που θα περίμενε κανείς – θαυμασμό και ερώτηση συγχρόνως. Οι περισσότεροι, αντί γι’αυτό, απλά χρησιμοποιούν ερωτηματικό και θαυμαστικό μαζί. Προσωπικά, προτιμώ το θαυμαστικό να μπαίνει πριν από το ερωτηματικό στα ελληνικά· κάποιοι άλλοι τα βάζουν ανάποδα. Θέμα γούστου, καθαρά.

Για παράδειγμα, γράφοντας «Τι είπες!;» εννοείς ότι ξαφνιάζεσαι καθώς ρωτάς, ή φωνάζεις, ή ρωτάς πολύ έντονα.

Στα κείμενά μου, ορισμένες φορές το χρησιμοποιώ. Αλλά σπάνια. Μόνο όταν δεν μπορώ να δείξω αλλιώς τον θαυμασμό, όταν ο θαυμασμός δεν θα ήταν καταφανής, ή όταν η ερώτηση δεν θα ήταν καταφανής. Αλλιώς προτιμώ να βάζω μόνο ερωτηματικό (και να υπονοείται ο θαυμασμός) ή μόνο θαυμαστικό (και να υπονοείται η ερώτηση). Για παράδειγμα, αν γράψεις «Τι είπες!» είναι ποτέ δυνατόν να μην υπονοείται η ερώτηση; Τι άλλο θα μπορούσες να λες;

Κατά καιρούς έχουν παρουσιαστεί και άλλα ασυνήθιστα σημεία στίξης όταν ο συγγραφέας προσπαθούσε να αποδώσει μια χροιά στον λόγο ή μια συγκεκριμένη αίσθηση. Όλα αυτά τα σημεία στίξης είναι, κυρίως, σχολιαστικά – δηλαδή, όπως το θαυμαστικό και το ερωτηματικό. Δεν είναι συντακτικά, όπως η τελεία και το κόμμα. Καταλαβαίνεις την πρόταση ακόμα κι αν παραλειφθούν τα σχολιαστικά σημεία στίξης· όμως με αυτά τής δίνεις ένα συγκεκριμένο χρώμα.

Αν θέλεις μπορείς να σκεφτείς διαφόρων ειδών ασυνήθιστα σημεία στίξης, χρησιμοποιώντας απλώς τα ήδη υπάρχοντα, χωρίς να εφεύρεις καινούργια σύμβολα – πράγμα που δυσκολεύει, ούτως ή άλλως, τα σύγχρονα συστήματα, αν και όχι τελείως. Μπορείς να φτιάξεις ακόμα και μια δική σου γραμματοσειρά· δεν είναι καν πολύ δύσκολο. Ψάξε το στο διαδίκτυο και θα δεις. Το μεγαλύτερο πρόβλημα συνήθως είναι πως, αν χρησιμοποιείς παράξενα σημεία στίξης, κατά κανόνα θα τα καταλαβαίνεις μόνο εσύ! Εκτός αν έχεις κάποια σημείωση κοντά στο βασικό κείμενο που εξηγεί τι είναι τι, οι αναγνώστες δεν θα ξέρουν τι ακριβώς εννοείς· θα μπορούν μόνο να υποθέσουν.

Επομένως, αν είναι να χρησιμοποιήσεις τέτοια σημεία στίξης, καλύτερα να το κάνεις έτσι ώστε να φαίνεται τι εννοείς χωρίς μεγάλη δυσκολία. Για παράδειγμα, γράφοντας «Ωραία μέρα για βόλτα(!)» είπε ο Γιάννης ενώ πιο πριν έχεις γράψει πως βρέχει και έχει σκοτεινιά, όλοι καταλαβαίνουμε πως το (!) δείχνει ειρωνεία προφανώς.

Κάποια άλλα πράγματα που μπορείς να δείξεις με την ασυνήθιστη στίξη είναι: τρόμος, ένταση φωνής, δισταγμός, ενόχληση, φρίκη, ντροπή. (Και αυτά είναι μόνο μερικές δικές μου προτάσεις.)

Θα τα σχολιάσω όλα – σε θεωρητική βάση, όμως, κυρίως, γιατί δεν τα έχω χρησιμοποιήσει ακόμα μέσα σε κείμενά μου. Αλλά πρώτα θα αναφέρω κάποια ασυνήθιστα σημεία στίξης που χρησιμοποιώ όταν νομίζω ότι χρειάζονται.

Το πρώτο είναι τα αποσιωπητικά εντός παρένθεσης – αυτό: (...) Το βάζω όταν θέλω να δείξω πως ακολουθεί κάτι που κρύβεται από τη βασική σκηνή, ή από τις αισθήσεις του χαρακτήρα μέσα από τις οποίες φιλτράρω τη σκηνή. Και κυρίως το χρησιμοποιώ σε τηλεπικοινωνιακές συνομιλίες.

Παράδειγμα:

To (...) μπαίνει για να δείξει ότι στη βασική σκηνή δεν ακούγεται η φωνή από την άλλη μεριά της γραμμής, ή, αν φιλτράραμε τη σκηνή μέσα από τις αισθήσεις του Μάικλ, ότι ο Μάικλ δεν ακούει τι λέγεται από την άλλη μεριά της γραμμής.

Ένα άλλο ασυνήθιστο σημείο στίξης που χρησιμοποιώ, αν και πιο σπάνια, είναι οι συνεχόμενες τελείες. Δύο, τρεις, ή περισσότερες σειρές από συνεχόμενες τελείες. Αυτό το βάζω, τις περισσότερες φορές, για να δείξω την πάροδο του χρόνου αλλά με έναν πιο ψυχεδελικό τρόπο. (Επίσης, βολεύει όταν το πλάτος της σελίδας είναι σταθερό, όπως στο pdf ή στο χαρτί, σε αντίθεση με το mobi ή το epub. Γιατί, αν το πλάτος της σελίδας δεν είναι σταθερό, τότε δεν μπορούμε να μιλάμε για «σειρές», αφού εξαρτώνται από το πλάτος της οθόνης στην οποία διαβάζεις. Ένα πρόβλημα ορισμένων σύγχρονων ηλεκτρονικών μορφών κειμένου.)

Παράδειγμα:

Αλλά ας δούμε πώς θα μπορούσαμε να δείξουμε κάποια άλλα πράγματα με ασυνήθιστα σημεία στίξης.

Η ένταση της φωνής μπορεί να φανεί με το να βάζεις περισσότερα θαυμαστικά. Παλιότερα το χρησιμοποιούσα αυτό, όπως έχω αναφέρει σ’ένα άλλο άρθρο μου για τα σημεία στίξης. Έβαζα τρία θαυμαστικά όταν κάποιος ούρλιαζε. Ύστερα, το σταμάτησα (και διόρθωσα όλα τα προηγούμενα κείμενα – μια αρκετά εύκολη διαδικασία με τις ιδιότητες εύρεσης και αντικατάστασης των σύγχρονων κειμενογράφων) γιατί δεν νόμιζα πλέον ότι πρόσφερε κάτι· απλώς περιέπλεκε τα πράγματα. Όταν θέλω να δείξω ότι κάποιος φωνάζει, γράφω ότι φωνάζει. Ή, εναλλακτικά, μπορεί να τον βάλω να ΜΙΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΑΙΑ, ή με πλάγια γράμματα. Συνήθως τα κεφαλαία δείχνουν μεγάλη ένταση της φωνής. Τα πλάγια γράμματα δείχνουν, περισσότερο, αλλοίωση της φωνής. Πάντως, μπορείς να χρησιμοποιήσεις τα θαυμαστικά για να δείξεις ένταση. Το ένα θαυμαστικό δείχνει μικρή ένταση – ένα απλό ανέβασμα της φωνής. Τα δύο θαυμαστικά δείχνουν ότι κάποιος φωνάζει. Τα τρία δείχνουν ουρλιαχτά, κραυγές – μεγάλη ένταση. Αν θέλεις να ξεχωρίσεις τα θαυμαστικά έντασης της φωνής από τα άλλα θαυμαστικά, μπορείς να βάζεις μια χαμηλή παύλα πριν από αυτά. Πχ, «Φύγε και μη σε ξαναδώ_!»

Και πώς να δείξεις το αντίστροφο – ότι κάποιος ψιθυρίζει; Θα μπορούσες να βάζεις μια χαμηλή παύλα στο τέλος της πρότασης. Πχ, «Σώπα τώρα, μη μας ακούσει κανένας_» Κι αυτή η παύλα θα πρέπει να ακολουθεί το θαυμαστικό ή το ερωτηματικό, σε περίπτωση που αυτά προκύπτουν, για να μη γίνεται σύγχυση. Πχ, «Σώπα τώρα, μη μιλάς!_» Ενώ, αν έγραφες, «Σώπα τώρα, μη μιλάς_!» θα εννοούσες ότι ο ομιλητής φωνάζει.

Ένας άλλος τρόπος για να δείξεις ψίθυρο μπορεί να ήταν να βάζεις την πρόταση μέσα σε παρένθεση. Πχ, «(Μην κάνεις φασαρία· ο δράκος κοιμάται.)» Και αυτή η παρένθεση θα πρέπει πάντα να μπαίνει μέσα στα εισαγωγικά διαλόγου και να κλείνει έξω από το τελικό σημείο στίξης, ακόμα κι αν αυτό είναι κόμμα. Πχ, «(Μην αρχίσουμε τώρα,)» τόνισε η οδηγός μας, «(να κάνουμε φασαρία, γιατί την έχουμε πολύ άσχημα!)»

Τον τρόμο θα μπορούσε κανείς να τον δείξει με τη χρήση των ~ στην αρχή και στο τέλος της πρότασης. «~Αφήστε τις μαλακίες και πάμε να φύγουμε. Τώρα!~»

Τον δισταγμό συνήθως τον δείχνουμε με αποσιωπητικά στην αρχή της πρότασης. Κι αυτό δεν είναι και τόσο πολύ ασυνήθιστο αλλά ούτε και συνηθισμένο ακριβώς. Πχ, «...Είχα ήδη πάει, αλλά δεν με είδε.»

Την ενόχληση μπορείς να τη δείχνεις βάζοντας έναν αστερίσκο στο τέλος της πρότασης, μετά από οποιοδήποτε άλλο σημείο στίξης αλλά προτού κλείσουν τα εισαγωγικά διαλόγου. «Αμάν πια! Μας τα είπες και μας τα ξαναείπες.*»

Τη φρίκη θα μπορούσες να τη δείχνεις όπως και τον τρόμο. Αν οπωσδήποτε θέλεις κάποιο άλλο σημείο στίξης, τότε βάλε κι έναν αστερίσκο στην αρχή και στο τέλος. «*~Το τι πράγματα είδαμε εκεί κάτω, μα τους θεούς, δεν μπορείς να φανταστείς, Ριχάρδε...~*»

Τη ντροπή μπορείς να τη δείχνεις βάζοντας διαλυτικά στην αρχή της πρότασης. «¨Αναγκαστήκαμε να τους εγκαταλείψουμε στα Δόντια της Ζούγκλας· δεν είχαμε άλλη επιλογή.»

Φυσικά, για να τα χρησιμοποιήσεις όλα αυτά και να έχουν κανένα νόημα θα πρέπει να είσαι σίγουρος πως κι ο αναγνώστης τα καταλαβαίνει, αλλιώς μοιάζουν με τυπογραφικά λάθη.

Επιπλέον, προσωπικά τα θεωρώ αχρείαστα πολύπλοκα. Πιστεύω ότι το κείμενο από μόνο του – από τα συμφραζόμενα – θα πρέπει να σε κάνει να κατανοείς αν κάποιος μιλά με ντροπή ή με φρίκη ή με τρόμο, και τα λοιπά. Δεν είναι εφικτό να έχουμε ένα σημείο στίξης για κάθε πιθανή χροιά του λόγου ή συναίσθημα. Γιατί, αν ήταν εφικτό, τότε η λίστα μου είναι, το λιγότερο, ελλιπής. Μπορείς να έχεις σημεία στίξης που δείχνουν από ερωτική επιθυμία μέχρι βιασύνη!

 

Παρόμοια άρθρα
Περί Γραφής: Έξυπνη Χρήση της Στίξης
Περί Γραφής: Έξυπνη Χρήση της Στίξης (2)
Περί Γραφής: Παρανόηση Στίξης
Κόμματα
Περί Γραφής: Η «Πολλαπλή» και Πολύπλευρη «Χρήση» των «Εισαγωγικών»

---