ΣΚΕΨΕΙΣ

3/10/2014

Περί Γραφής: Το Φυσικό Μέγεθος μιας Ιστορίας
Υπάρχει «φυσικό μέγεθος» σε μια λογοτεχνική ιστορία;

 

Ένα μυθιστόρημα των 250 σελίδων θα μπορούσε να ήταν γραμμένο ως διήγημα των 25 σελίδων; Ένα διήγημα των 12 σελίδων θα μπορούσε να ήταν γραμμένο ως νουβέλα των 74 σελίδων; Ένα μυθιστόρημα των 801 σελίδων θα μπορούσε να ήταν γραμμένο ως μυθιστόρημα των 305 σελίδων;

Ποιο είναι το φυσικό μέγεθος μιας ιστορίας, που σου υποδεικνύει πόσο μεγάλο θα πρέπει να είναι το λογοτεχνικό έργο; Υπάρχει καν τέτοιο πράγμα;

Οι απαντήσεις ποικίλλουν, γιατί είναι, ασφαλώς, αρκετά υποκειμενικό θέμα. Υπάρχουν αυτοί που υποστηρίζουν ότι, ναι, η κάθε ιστορία έχει το φυσικό της μέγεθος· και υπάρχουν κι αυτοί που υποστηρίζουν ότι, όχι, δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα: μια ιστορία τη γράφεις όσο μεγάλη ή όσο μικρή θέλεις.

Θυμάμαι ότι κάποτε, κάπου στο Διαδίκτυο (δυστυχώς, δεν έχω τώρα τον σύνδεσμο), είχα διαβάσει πως ο Orson Scott Card (αν δεν κάνω λάθος) έλεγε ότι δεν υπάρχει φυσικό μέγεθος: Για να γράψεις μυθιστόρημα, δεν έχεις παρά να προσθέσεις κι άλλες λέξεις σε ένα διήγημα.

Η δική μου άποψη είναι κάπου στη μέση των δύο άκρων, αν και κλίνει προς τη μεριά του στρατοπέδου που ισχυρίζεται πως υπάρχει φυσικό μέγεθος. Δεν πιστεύω αυτό που λέει ο Orson Scott Card· δεν νομίζω ότι ο σωστός τρόπος για να γράψεις ένα μυθιστόρημα είναι να παραφουσκώσεις ένα διήγημα με επιπλέον λόγια ώστε να το κάνεις να έχει περισσότερες σελίδες.

Συγχρόνως, όμως, το φυσικό μέγεθος μιας λογοτεχνικής ιστορίας δεν μπορεί ποτέ να είναι απόλυτο. Μπορείς να γράψεις μια ιστορία είτε με λιγότερες είτε με περισσότερες λέξεις.

Ας πούμε ότι γράφεις για έναν πόλεμο σε έναν φανταστικό κόσμο (όπως, για παράδειγμα, γίνεται στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών). Ο πόλεμος έχει πολλές συγκρούσεις, αψιμαχίες, συμμαχίες, προδοσίες, και τα λοιπά. Αποφασίζεις να εστιαστείς σε έναν συγκεκριμένο στρατηγικό και να γράψεις για τις περιπέτειές του από την αρχή ώς το τέλος του πολέμου, επειδή αυτός ο στρατηγός είναι αρκετά κεντρικό πρόσωπο στον συγκεκριμένο πόλεμο. Το μυθιστόρημά σου καταλήγει να είναι γύρω στις 450 σελίδες. Αυτό είναι το φυσικό μέγεθος της ιστορίας σου.

Αλλά ας αλλάξουμε, τώρα, λίγο τα πράγματα. Ας πούμε ότι θεωρείς λιγάκι μονόπλευρο το να επικεντρωθείς μόνο στον συγκεκριμένο στρατηγό, έτσι βάζεις κι άλλο έναν βασικό χαρακτήρα μέσα στο βιβλίο: την αρχόντισσα μιας πόλης που κι αυτή είναι αρκετά κεντρική φιγούρα στον πόλεμο. Γράφεις, λοιπόν, κάποιες επιπλέον ραδιουργίες, διπλωματικές κινήσεις, και τα λοιπά. Το μυθιστόρημα καταλήγει να είναι γύρω στις 600 σελίδες.

Ας αλλάξουμε το παράδειγμά μας κι άλλο. Εκτός από τον στρατηγό και την αρχόντισσα, αποφασίζεις να βάλεις μέσα στην ιστορία, ως κεντρικούς χαρακτήρες, δυο στρατιώτες από την εχθρική παράταξη (μια διοικήτρια και έναν μισθοφόρο), καθώς και έναν τυχοδιώκτη που δεν είναι με καμία παράταξη. Το μυθιστόρημα καταλήγει να είναι γύρω στις 950 σελίδες.

Και τώρα, τίθεται το ερώτημα: Ποιο είναι, τελικά, το φυσικό μέγεθος της ιστορίας αυτής; Αν συνεχίσουμε να προσθέτουμε χαρακτήρες, στο τέλος θα γράψουμε τριλογία, όχι ένα βιβλίο. Ποιο είναι το φυσικό μέγεθος της ιστορίας του πολέμου που θέλεις να αφηγηθείς;

Μήπως δεν υπάρχει, τελικά, φυσικό μέγεθος;

Εκείνο που πρέπει να ξεχωρίσουμε εδώ είναι την Ιστορία με κεφαλαίο γιώτα από την ιστορία με μικρό γιώτα (κοινώς γνωστή και ως πλοκή του έργου). Η ιστορία του πολέμου είναι Ιστορία. Είναι σαν να λέμε «η Ιστορία του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου». Δεν μπορείς να τη γράψεις λογοτεχνικά· είναι απρόσωπη αναφορά σε γεγονότα. Το ίδιο ισχύει και για την Ιστορία ενός φανταστικού κόσμου. Όταν γράφεις λογοτεχνία, δεν γράφεις την Ιστορία του κόσμου· γράφεις μια ιστορία – μια πλοκή – γύρω από κάποιους χαρακτήρες.

Στο προηγούμενο παράδειγμα, δεν έχω περιγράψει μία ιστορία: έχω περιγράψει τρεις διαφορετικές ιστορίες. Μία ιστορία που έχει για κεντρικό πρόσωπο τον στρατηγό· μία ιστορία που έχει για κεντρικά πρόσωπα τον στρατηγό και την αρχόντισσα· και μία ιστορία που έχει για κεντρικά πρόσωπα αυτούς τους δύο αλλά και άλλους ακόμα. Το μόνο κοινό στοιχείο αυτών των τριών ιστοριών είναι ότι όλες διαδραματίζονται μέσα στον συγκεκριμένο πόλεμο. Επομένως, η καθεμία από αυτές τις ιστορίες έχει όντως κάποιο φυσικό μέγεθος. Ο πόλεμος δεν έχει φυσικό μέγεθος ιστορίας, γιατί ο πόλεμος ο ίδιος δεν είναι λογοτεχνική ιστορία (δεν είναι πλοκή του έργου)· είναι Ιστορία με κεφαλαίο γιώτα.

Ακόμα κι όταν – σε μια πολύ σπάνια περίπτωση – γράφεις λογοτεχνία χωρίς να επικεντρώνεσαι σε κάποιους χαρακτήρες, όταν γράφεις από οπτική γωνία απόλυτου και τελείως αποστασιοποιημένου παντογνώστη, ακόμα και τότε η λογοτεχνική ιστορία σου επικεντρώνεται σε κάποια συγκεκριμένα γεγονότα και περιστατικά, δεν είναι η Ιστορία του πολέμου· είναι μια εκδοχή, μια προοπτική, της Ιστορίας του πολέμου.

Κι αυτό δεν ισχύει μόνο σε πολεμικές ιστορίες, ή σε κοσμοϊστορικές αφηγήσεις όπως Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών. Ισχύει σε κάθε λογοτεχνικό έργο. Η ιστορία δεν είναι η Ιστορία.

Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα μυθιστόρημα μυστηρίου. Η Ιστορία είναι το τι ακριβώς έγινε: πώς ακριβώς συνέβη ο φόνος, για ποιους λόγους, με τι εργαλείο, και πώς τελικά εξιχνιάστηκε (αν εξιχνιάστηκε). Η λογοτεχνική ιστορία είναι η ιστορία που γράφεις εσύ, ως συγγραφέας, από την οπτική γωνία του ερευνητή που ψάχνει να ανακαλύψει τι συνέβη, ποιος σκότωσε το θύμα. Θα μπορούσες να βάλεις ως κεντρικό χαρακτήρα στην πλοκή σου και τον βοηθό του ερευνητή, ή και ένα άλλο πρόσωπο· αλλά τότε θα έγραφες άλλη ιστορία. Η πλοκή θα ήταν διαφορετική. Απλώς η Ιστορία του μυστηρίου, με κεφαλαίο γιώτα, θα ήταν ίδια.

Επομένως, υπάρχει φυσικό μέγεθος στις λογοτεχνικές ιστορίες, και νομίζω πως εξαρτάται από τους εξής παράγοντες: (α) Από το πλήθος των βασικών χαρακτήρων· (β) από τον λαβύρινθο της πλοκής.

Όταν λέω λαβύρινθο της πλοκής, εννοώ τους δρόμους και τα παρακλάδια που ακολουθεί η πλοκή από την αρχή ώς το τέλος. Υπάρχουν πλοκές που, από τη φύση τους, είναι πιο μεγάλες από άλλες, ή πιο μπερδεμένες. Αυτές οι πλοκές αυξάνουν το φυσικό μέγεθος της ιστορίας.

Το φυσικό μέγεθος δεν είναι, βέβαια, απόλυτο, όπως είπα πιο πάνω. Μπορεί κάποιος να γράψει μια ιστορία είτε σε 250 είτε σε 300 σελίδες και να μην έχει ξεφύγει από το φυσικό μέγεθος. Ξεφεύγεις από το φυσικό μέγεθος όταν παραφουσκώνεις την ιστορία σου ή όταν την υποσιτίζεις.

Το να παραφουσκώνεις την ιστορία σημαίνει να προσθέτεις πράγματα που είναι τελείως άσχετα με την πλοκή, ή να τρενάρεις αφάνταστα την κίνηση της πλοκής προκειμένου να βγάλεις περισσότερες σελίδες. Για παράδειγμα, αν οι χαρακτήρες ταξιδεύουν και περιγράφεις κάθε βράχο και κάθε δέντρο, που λέει ο λόγος, τότε τρενάρεις την πλοκή· παραφουσκώνεις την ιστορία και χαλάς το φυσικό της μέγεθος. Το ίδιο συμβαίνει αν οι χαρακτήρες συζητάνε μέχρι αηδίας κάθε λεπτομέρεια προτού δράσουν, με αποτέλεσμα η συζήτηση να είναι περισσότερες σελίδες από τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν.

Και πάλι, ασφαλώς, όλα αυτά που λέω δεν μπορεί να είναι απόλυτα. Αν η ιστορία σου είναι για φυσιοδίφες που παρατηρούν γύρω τους το περιβάλλον καθώς ταξιδεύουν, τότε δεν χαλάς το φυσικό μέγεθος της ιστορίας αν κάνεις περιγραφές του περιβάλλοντος. Αλλά, αν οι χαρακτήρες σου έχουν πάρει το τρένο για να ταξιδέψουν από μια πόλη σε μια άλλη, όπου και έχουν μια συγκεκριμένη δουλειά, τότε είναι ανούσιο να περιγράφεις κάθε τοπίο που βλέπουν έξω από το βαγόνι, ή να σπαταλάς εκατοντάδες λέξεις βάζοντάς τους να σκέφτονται ξανά και ξανά το παρελθόν τους και το μέλλον τους.

Το να υποσιτίζεις την πλοκή σου είναι να κάνεις το ακριβώς αντίθετο. Να μη γράφεις όσα πρέπει να γραφτούν. Και πάλι, το θέμα είναι σε μεγάλο βαθμό εμπειρικό, υποκειμενικό. Αλλά αν, για παράδειγμα, έχεις βρεθεί με μια μεγάλη, λαβυρινθώδη πλοκή μπροστά σου, τότε πρέπει να δώσεις κάποια σημασία σε όλες τις στροφές του λαβυρίνθου. Αν περνάς τα πάντα περιληπτικά, με μια μικρή αναφορά, ώσπου να φτάσεις στο τέλος, τότε υποσιτίζεις την ιστορία και χαλάς το φυσικό της μέγεθος. Πρέπει να είσαι συνεπής σ’αυτό που ξεκινάς. Αν δεν θέλεις να έχεις τόσο μεγάλη και μπερδεμένη πλοκή, ή τόσους πολλούς χαρακτήρες, πρέπει να αρχίζεις με πιο λίγα τέτοια στοιχεία. Πρέπει να γράψεις, εν ολίγοις, άλλη ιστορία.

Το τι χαλάει το φυσικό μέγεθος ενός λογοτεχνικού έργου, στις περισσότερες περιπτώσεις, εξαρτάται από το ίδιο το λογοτεχνικό έργο. Είναι εμπειρικό και πρακτικό θέμα, κατά βάθος· δεν μπορεί να υπάρξουν αντικειμενικοί κανόνες.

Το πρόβλημα που προκύπτει όταν κάποιος ξεφεύγει από το φυσικό μέγεθος μιας ιστορίας είναι ότι η ιστορία χάνει την εσωτερική αισθητική της ή γίνεται βαρετή. Δε χρειάζεται να προσπαθείς για να γράψεις κάτι που έχει μια συγκεκριμένη μορφή (μυθιστόρημα, διήγημα, ή οτιδήποτε άλλο). Εκείνο που πρέπει να κάνεις είναι να μην προσπαθείς, να το αφήνεις να εξελιχτεί από μόνο του, και έτσι θα αποκαλυφθεί το φυσικό του μέγεθος χωρίς πίεση. Αν έχεις να αφηγηθείς μια τεράστια ιστορία, έχεις να αφηγηθείς μια τεράστια ιστορία· αν έχεις να αφηγηθείς μια μικρή ιστορία, έχεις να αφηγηθείς μια μικρή ιστορία: κι αυτό είναι όλο. Η ίδια η ιστορία θα σου αποκαλύψει πόσο μεγάλη θέλει να είναι. Αυτό είναι το φυσικό της μέγεθος.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---