ΣΚΕΨΕΙΣ

13/8/2024

Η Αυτοκρατορία στη Φανταστική Λογοτεχνία
Άνοδος, πτώση, και ξανά-μανά

 

Όταν γράφω φανταστική λογοτεχνία, δεν εννοώ μόνο την ηρωική φαντασία· εννοώ και την επιστημονική φαντασία. Μάλιστα, νομίζω πως στην επιστημονική φαντασία είναι που η ιδέα της Αυτοκρατορίας (εσκεμμένα με κεφαλαίο άλφα, γιατί αναφέρομαι σ’αυτήν σχεδόν ως κάτι το αρχετυπικό) εμφανίζεται πιο συχνά.

Το σκέφτηκα τελευταία από τα βιβλία του Simon Green που έτυχε να διαβάσω. Μια τριλογία που λέγεται Twilight of the Empire, και, πραγματικά, δεν ξέρω γιατί έχει καμιά σημασία το twilight. Υπάρχει, όμως, μια αυτοκρατορία ως υπόβαθρο και ως βασική ιδέα της πλοκής σε καθένα από αυτά τα βιβλία. Οπότε, διαβάζοντάς τα, σκέφτηκα: Πάλι διαστρική αυτοκρατορία; Πόσες διαστρικές αυτοκρατορίες έχουμε δει, τέλος πάντων, στην επιστημονική φαντασία;

Η πιο γνωστή, φυσικά, είναι αυτή στο Star Wars: η Αυτοκρατορία με τον κακό Αυτοκράτορα-μάγο με την κουκούλα και τον Darth Vader που είναι, κατά βάση, ένας σκοτεινός ιππότης-μάγος. Αρχετυπικές μορφές. Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη διαστρική αυτοκρατορία στην επιστημονική φαντασία. Υπάρχουν εκατοντάδες – ίσως και χιλιάδες – τέτοιες. Αν όχι σε κάθε βιβλίο επιστημονικής φαντασίας, τότε σε κάθε δεύτερο βιβλίο σίγουρα υπάρχει και μια διαστρική αυτοκρατορία.

Στην επική/ηρωική φαντασία η Αυτοκρατορία δεν εμφανίζεται και τόσο συχνά· εμφανίζεται όμως αρκετά συχνά. Όπως, για παράδειγμα, στο Malazan Book of the Fallen.

Η Αυτοκρατορία είναι πλέον κλισέ ιδέα. Όπως επίσης οι ιππότες, τα σπαθιά, διαστημόπλοια, και οτιδήποτε άλλο αρχετυπικό. Δηλαδή, δεν είναι άχρηστη ιδέα. Αν και, προσωπικά, προτιμώ να βλέπω κάτι το ιδιαίτερο σε μια αυτοκρατορία. Η «τυπική» Αυτοκρατορία μού είναι αδιάφορη.

Ας δούμε μερικές μορφές της Αυτοκρατορίας στη φανταστική λογοτεχνία.

Νομίζω πως όλες οι αυτοκρατορίες στα βιβλία φαντασίας ξεκινάνε από μία και βασική αυτοκρατορία που πάντα θα είναι στο μυαλό μας ως Η Αυτοκρατορία. Κι αυτή είναι, φυσικά, η Ρωμαϊκή. Τουλάχιστον, για εμάς, τους δυτικούς, είναι κάτι που έχει εντυπωθεί στο μυαλό μας, στη συνείδησή μας, στο πώς εκλαμβάνουμε την Ιστορία. Η άνοδος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο σχηματισμός της· μετά, η χρυσή εποχή της, η εποχή της δύναμής της· και τέλος, η παρακμή και η πτώση της. Αν προσέξουμε, όλες αυτές οι φανταστικές αυτοκρατορίας – ή, τουλάχιστον, οι περισσότερες – απλώς μιμούνται τη Ρωμαϊκή.

Στις ιστορίες φαντασίας, θα συναντήσεις συχνά την Αυτοκρατορία είτε ως αντίπαλο, είτε ως πολιτικοφιλοσοφική έννοια, είτε ως παρακμιακή δομή, είτε ως πάλαι ποτέ.

Η Αυτοκρατορία ως αντίπαλος είναι μια κατάσταση όπως στο Star Wars, συνήθως, όπου κάποιοι ήρωες πρέπει να αντιμετωπίσουν την Αυτοκρατορία. Εδώ έχουμε δύο υποπεριπτώσεις: η μία είναι η επανάσταση εναντίον της Αυτοκρατορίας, η άλλη είναι η αναχαίτισή της. Στην πρώτη περίπτωση, η Αυτοκρατορία έχει ήδη κυριαρχήσει (όπως στο Star Wars) και πρέπει κάποιοι να επαναστατήσουν για να τη νικήσουν. Στη δεύτερη περίπτωση, η Αυτοκρατορία εξαπλώνεται και κάποιοι πρέπει να σταματήσουν την εξάπλωσή της και να την κατατροπώσουν (όπως έγινε με τους Ναζί, που ποτέ, ευτυχώς, δεν σχημάτισαν την αυτοκρατορία που ονειρεύονταν).

Η Αυτοκρατορία ως πολιτικοφιλοσοφική έννοια στις ιστορίες φαντασίας (ή και στις συμβατικές ιστορίες) είναι όταν η Αυτοκρατορία υπάρχει και οι χαρακτήρες ζουν μέσα της, βιώνουν τα «έκτροπά» της, τα λάθη της, τις βιαιότητές της, και φιλοσοφούν πάνω σ’αυτά, αλλά χωρίς να κάνουν κάτι ιδιαίτερο για να τα αλλάξουν. Ένα παράδειγμα αυτού είναι στο βιβλίο Spartacus του Howard Fast – ναι, παρότι ο Σπάρτακος κάνει τελικά εξέγερση. Σε αυτές τις ιστορίες, οι Αυτοκρατορία απλά υφίσταται· δεν είναι βασικό θέμα της πλοκής.

Η Αυτοκρατορία στην παρακμή της είναι μια άλλη, πολύ συνηθισμένη περίπτωση στα βιβλία φαντασίας, και συχνά θυμίζει την περίπτωση της διάλυσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι ιστορίες διαδραματίζονται ενώ η Αυτοκρατορία διαλύεται γύρω από τους χαρακτήρες για διάφορους λόγους. Μπορεί η υπό διάλυση Αυτοκρατορία να είναι απλώς το υπόβαθρο, ή μπορεί να είναι και βασικό μέρος της πλοκής: μπορεί οι χαρακτήρες να δρουν ενεργά ή για να διατηρήσουν μια αυτοκρατορία που πλέον δεν μπορεί να διατηρηθεί, ή για να γκρεμίσουν πιο γρήγορα μια αυτοκρατορία στα όρια της καταστροφής.

Η πάλαι ποτέ Αυτοκρατορία είναι πιο συνηθισμένη στην επική/ηρωική φαντασία απ’ό,τι στην επιστημονική. Σ’αυτές τις ιστορίες υπάρχουν αρχέγονα ερείπια από «άλλες εποχές», και υπάρχει και η ανάμνηση μιας μισοξεχασμένης αυτοκρατορίας που ή τη φοβούνται ή την εκθειάζουν. Ίσως στην πάλαι ποτέ αυτοκρατορία να υπήρχαν γνώσεις ξεχασμένες πλέον· ίσως να ήταν πολύ σπουδαίοι τότε, σχεδόν υπεράνθρωποι. Γενικά, η πάλαι ποτέ Αυτοκρατορία έχει, συνήθως, ένα μυστήριο και μια αινιγματική γοητεία. Μπορεί κι αυτή να είναι απλώς υπόβαθρο σε μια ιστορία φαντασίας, ή μπορεί να παίζει βασικό ρόλο στην πλοκή – για παράδειγμα, οι ήρωες να πρέπει να βρουν κάποιο χαμένο αντικείμενο της λησμονημένης αυτοκρατορίας.

Η Αυτοκρατορία είναι πάντα εχθρός; Είναι πάντα κάτι το κακό;

Αν σκεφτείς ότι για να σχηματίσει κάποιος αυτοκρατορία πρέπει να υποτάξει άλλους λαούς είτε το θέλουν είτε όχι, τότε νομίζω πως οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι η Αυτοκρατορία είναι κάτι το κακό – το βίαιο, το κατακτητικό – κάτι που έρχεται να σου επιβληθεί. Κανένας δεν βλέπει με καλό μάτι κάτι που έρχεται, δια της βίας, να του επιβληθεί.

Ιστορικά, η μόνη αυτοκρατορία που μπορώ να σκεφτώ πως είχε κάτι το θετικό ήταν αυτή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γιατί υποτίθεται, σύμφωνα με όσα ξέρουμε, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος μπορεί να υπέτασσε τους άλλους λαούς αλλά τους άφηνε να διατηρούν τα ήθη και τα έθιμά τους και να κυβερνάνε τους εαυτούς τους όπως ήθελαν. Αρκετοί, όμως, που του είχαν εναντιωθεί αναμφίβολα θα διαφωνούσαν σχετικά με το πόσο «καλή» ήταν η αυτοκρατορία του. Κι αυτή η αυτοκρατορία, βέβαια, στο τέλος διαλύθηκε.

Σε φανταστικές ιστορίες, συνήθως, την Αυτοκρατορία που υπάρχει τώρα την παρουσιάζουν ως κάτι το κακό. Την πάλαι ποτέ Αυτοκρατορία μπορεί να την παρουσιάζουν ως κάτι το καλό (όπως του Μεγάλου Αλεξάνδρου), ή ως κάτι το σοφό, ότι τότε υπήρχε κάτι το ιδιαίτερο που πλέον έχει ξεχαστεί, ότι τότε ήταν μια «ένδοξη» εποχή ενώ σήμερα είναι μια εποχή «κατώτερη».

Είναι η ιδέα της Αυτοκρατορίας κουρασμένη πλέον;

Κατά πάσα πιθανότητα, ναι, είναι· αλλά αυτό δεν σημαίνει πως είναι και άχρηστη ή κάτι που απαραίτητα πρέπει να αποφεύγει κανείς όταν γράφει ιστορίες. Εξαρτάται από το πώς θα παρουσιάσεις την Αυτοκρατορία, νομίζω.

Προσωπικά, δεν την πολυχρησιμοποιώ. Αν δεν κάνω λάθος, μία φορά την έχω χρησιμοποιήσει: κι αυτή είναι η Παντοκρατορία στο Θρυμματισμένο Σύμπαν. Δε θυμάμαι να έχω ξαναχρησιμοποιήσει πουθενά την Αυτοκρατορία. Ίσως μόνο ως πάλαι ποτέ. Μπορεί απλά να μη με προσελκύει επειδή έχει χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ. Αλλά δεν θα το απέκλεια κάποτε να γράψω περισσότερο για την Αυτοκρατορία.

Όποιος γράφει σήμερα, όμως, για την Αυτοκρατορία νομίζω πως πρέπει να προσπαθεί να της δίνει κάτι το ιδιαίτερο: ένα ιδιαίτερο ύφος, τουλάχιστον. Η κλασική διαστρική αυτοκρατορία που καταπίνει τους πλανήτες· η νιοστή παραλλαγή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας· η άνοδος-πτώση ακόμα μιας κατακτητικής αυτοκρατορίας – όλα αυτά έχουν γραφτεί εκατοντάδες φορές. Η Αυτοκρατορία ζητά ένα φρεσκάρισμα.

---