ΣΚΕΨΕΙΣ

4/6/2024

Περί Γραφής: Περιγραφικές Αποκαλύψεις
Ο τρόπος που περιγράφονται τα πράγματα έχει σημασία

 

Φανταστείτε μια σκηνή που διαδραματίζεται μέσα σ’ένα δωμάτιο. Κάποιοι άνθρωποι βρίσκονται εκεί και συζητάνε για ένα θέμα. Ως συγγραφέας, τι περιγράφεις καθώς ξεκινάς αυτή τη σκηνή; Περιγράφεις τους συνομιλητές έναν-έναν; Περιγράφεις πώς είναι το δωμάτιο; Τι έπιπλα έχει; Πώς είναι διακοσμημένο; Τι φαίνεται έξω από το παράθυρο; Τι ήχοι, ή μυρωδιές, έρχονται από έξω;

Τα περιγράφεις όλα αυτά; Αν το καλοσκεφτείς, τα πράγματα που μπορείς να περιγράψεις σε μια σκηνή είναι πάρα πολλά, αν όχι άπειρα. Και, όσο καλά και να περιγράψεις κάτι, πάντα θα έχεις «ελλείψεις» (όχι τυχαία εντός εισαγωγικών)· γιατί ο γραπτός λόγος δεν είναι σαν το βίντεο ή τη φωτογραφία, ούτε σαν τη ζωγραφική. Ο γραπτός λόγος απλώς δημιουργεί εντυπώσεις μέσα στο μυαλό ώστε να πλάσει την εικόνα ο αναγνώστης με τη φαντασία του. Ο γραπτός λόγος, επίσης, νομίζω πως βοηθά και τη φαντασία του συγγραφέα να καθοδηγηθεί, την οργανώνει.

Αλλά το ερώτημα είναι: Ως συγγραφέας, τι περιγράφεις σε μια σκηνή; Περιγράφεις τα πάντα; Πρακτικά αδύνατον. Περιγράφεις όσο πιο πολλά μπορείς; Πρακτικά, τρομερά χρονοβόρο και... κειμενοβόρο. Πόσες σελίδες θα αφιερώσεις απλά και μόνο για να περιγράψεις ένα δωμάτιο και τους ανθρώπους που είναι μέσα; Δεν είναι θέμα κόστους (ότι το βιβλίο θα βγει πολύ μεγάλο), ούτε είναι μόνο θέμα τού ποιος θα καθίσει να τα διαβάσει όλα αυτά. Είναι θέμα ουσίας. Τι νόημα έχει μια τόσο μεγάλη περιγραφή;

Ορισμένοι συγγραφείς το κάνουν, αλλά, και πάλι, όχι συνέχεια. Δεν γίνεται συνέχεια. Και ούτε αυτό βοηθά τη φαντασία. Αν προσέξετε, μερικές φορές όσο πιο μακροσκελής είναι η περιγραφή τόσο πιο δύσκολο είναι, ως αναγνώστης, να φανταστείς αυτό που περιγράφεται! Μοιάζει παράξενο, κι όμως είναι αλήθεια. Όσο πιο πολλές οι λέξεις τόσο πιο δύσκολα λειτουργεί η φαντασία για να σχηματίσει τη σκηνή που ο συγγραφέας θα ήθελε να σχηματίσουμε στο μυαλό μας.

Γιατί; Νομίζω πως είναι επειδή, απλά, δεν μπορούμε να συγκρατήσουμε τόσες πολλές πληροφορίες και να τις συνδυάσουμε συγχρονισμένα. Σκέψου: Αν ο συγγραφέας γράφει ότι ήταν ένα πλούσιο, όμορφα επιπλωμένο δωμάτιο, αυτό μπορείς να το φανταστείς. Όπως εσύ θέλεις. Αν σου γράφει ακριβώς πώς ήταν επιπλωμένο, πού υπήρχε τι, πού ήταν ένα αγαλματίδιο ή ένας πίνακας, και τα λοιπά, τότε θα δυσκολευόσουν περισσότερο να φανταστείς αυτό το δωμάτιο, γιατί θα έπρεπε να κρατήσεις μέσα στο μυαλό σου όλες αυτές τις λεπτομέρειες μία-μία και μετά να τις συνδυάσεις όπως σε καθοδηγεί ο συγγραφέας. Σίγουρα θα έπρεπε να συμπληρώσεις κι εσύ κάτι με τη φαντασία σου, αλλά τα υπόλοιπα θα έπρεπε να τα... βάλεις στη θέση τους, ας πούμε, όπως συναρμολογείς ένα παζλ. Και αυτό πολύ σπάνια γίνεται σωστά. Συνήθως, ο αναγνώστης απλά αγνοεί τις λεπτομέρειες, το φαντάζεται όπως θέλει (ίσως και έχοντας υπόψη του κάτι από την περιγραφή), και συνεχίζει να διαβάζει. (Εκτός αν είναι ζωγράφος και θέλει να πάρει οδηγίες για το πώς να ζωγραφίσει αυτή τη σκηνή.)

Αυτό σημαίνει ότι δεν έχει αξία η καλή περιγραφή; Ότι δεν έχει νόημα να περιγράφουμε τίποτα;

Όχι, δεν λέω τέτοιο πράγμα. Καλλιτεχνική αξία μπορεί να έχει, αλλά κάπου χάνεται η ουσία μέσα στην πολύ «βαβούρα». Οι πολλές πληροφορίες δεν δημιουργούν διαύγεια· δημιουργούν σύγχυση. Οπότε, το μυαλό απλά τις αγνοεί.

Από την άλλη, αν όλα τα δωμάτια είναι απλώς «ένα δωμάτιο» (χωρίς περιγραφή), αν τίποτα δεν περιγράφεται, τότε τα πάντα μοιάζουν λιγάκι επίπεδα μέσα στην αφήγηση. Μοιάζουν κενά. Σαν κάποιες ταινίες επιστημονικής φαντασίας που παντού είναι λευκοί τοίχοι τριγύρω, τελείως κενοί.

Πρέπει κάτι να υπάρχει. Στο περιβάλλον, πάντα κάτι υπάρχει. Τα πράγματα δεν είναι κενά.

Στο ερώτημα «Τι περιγράφεις, λοιπόν;», υπάρχουν διάφορες απαντήσεις.

Μία απάντηση είναι ότι περιγράφεις «τα πάντα» (που ποτέ δεν μπορεί να είναι τα πάντα ακριβώς), για καλλιτεχνικούς λόγους και μόνο. Ο Mervyn Peake ήταν ένας συγγραφέας που το έκανε. Στο τέλος παραφρόνησε (κυριολεκτικά) – ελπίζω όχι από αυτό.

Μια άλλη απάντηση (η προτιμώμενη από εμένα) είναι ότι περιγράφεις ό,τι λογικά θα έκανε εντύπωση αν ήσουν εκεί. Για παράδειγμα, αν υπάρχει ένα μεγάλο άγαλμα σε μια αυλή, λογικά πρέπει να το αναφέρεις. Κάνει εντύπωση.

Μια άλλη απάντηση είναι πως περιγράφεις μόνο ό,τι είναι απαραίτητο για την ιστορία σου. Αν δεν έχει κάποιο νόημα μέσα στην ιστορία, γιατί να το περιγράψεις; Είναι, εν μέρει, η λογική του όπλου του Τσέχοφ. Το ερώτημα είναι, τι γίνεται τότε με την ατμόσφαιρα; Τι γίνεται με την αίσθηση της αφήγησης; Αν τίποτα δεν είναι άμεσα σχετιζόμενο με την πλοκή, πρέπει να τα αφήσεις όλα κενά;

Μια τελευταία (ίσως) απάντηση είναι να μην περιγράφεις τίποτα παρά μόνο τα απολύτως απαραίτητα και να αφήνεις τον αναγνώστη να τα φαντάζεται όλα όπως θέλει.

Ο τρόπος παρουσίασης, επίσης, έχει σημασία. Ας πάρουμε πάλι για παράδειγμα εκείνη τη σκηνή όπου κάποιοι άνθρωποι είναι συγκεντρωμένοι σ’ένα δωμάτιο για να συζητήσουν. Πότε κάνεις περιγραφή; Προτού ξεκινήσεις τον διάλογο μεταξύ τους; Κατά τη διάρκεια του διαλόγου; Αφού τελειώσει ο διάλογος;

Όλα αυτά δημιουργούν κάποιο αισθητικό αποτέλεσμα μέσα στην αφήγηση. Το να περιγράψεις τα πάντα από την αρχή, ίσως να είναι κουραστικό (και για τον συγγραφέα, όχι μόνο για τον αναγνώστη). Φαντάσου να περιγράφεις το δωμάτιο και όλους τους ανθρώπους μέσα, έναν-έναν, προτού ξεκινήσει να μιλάει οποιοσδήποτε. Είναι στα όρια του ακραίου. Είναι σαν να κοιτάζεις αυτούς τους ανθρώπους ακίνητους εκεί, κοκαλωμένους, επί μια, δυο σελίδες, προτού αρχίσουν, δια μαγείας, να μιλάνε και να κινούνται!

Από την άλλη, αν ξεκινήσεις τον διάλογο ξαφνικά, χωρίς να έχουμε ιδέα πού βρισκόμαστε, μπορεί αυτό να έχει μια αίσθηση σαν φαντάσματα που μιλάνε στο κενό.

Η καλύτερη στρατηγική, σε τέτοιες περιπτώσεις, προσωπικά νομίζω πως είναι να δίνεις κάποια βασική περιγραφή στην αρχή και να προσθέτεις πληροφορίες καθώς συνεχίζεις, αλλά όχι τόσο πολλές ώστε να επιβαρύνεται η δράση, ή ο διάλογος. Δηλαδή, δεν μπορεί να σταματάς τον διάλογο για να μας λες για τους πίνακες στους τοίχους του δωματίου. Αλλά μπορείς, πχ, να πεις ότι ο τάδε χαρακτήρας έστρεψε το βλέμμα του σκεπτικά προς έναν πίνακα που ήταν [περιγραφή πίνακα], προτού συνεχίσεις τον διάλογο.

Μερικές φορές, όμως, για να δημιουργήσει κανείς μυστήριο, μπορεί απλά να κάνει μια σκηνή που είναι σκέτος διάλογος χωρίς καθόλου περιγραφή. Δεν ξέρεις πού είναι οι ομιλητές· ξέρεις ότι απλά μιλάνε. Αυτό είναι κάτι που μπορείς να το κάνεις μόνο στη λογοτεχνία. Σε άλλες μορφές αφήγησης, που είναι πιο οπτικές (όπως κινηματογράφος), δεν μπορείς το ίδιο εύκολα να το κάνεις – εκτός αν ρίξεις σκοτάδι γύρω από τους ηθοποιούς ή αν δείχνεις μόνο τα πρόσωπά τους χωρίς να φαίνεται ο γύρω χώρος.

Και υπάρχει και η επιλογή τού να κάνεις περιγραφή στο τέλος, μετά από τη δράση, μετά από τον διάλογο. Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί τι νόημα έχει αυτό. Αισθητικό νόημα, κατά πρώτον. Μπορεί, πχ, να γράψεις ένα διάλογο και, μετά, αφού όλοι φύγουν από το δωμάτιο, να περιγράψεις το δωμάτιο. Τελείως για αισθητικούς λόγους. (Ναι, είναι λιγάκι εκκεντρικό, αλλά όχι χωρίς κάποιο αισθητικό νόημα.)

Όμως η χρησιμότητα αυτής της τεχνικής είναι, κυρίως, στις εκπλήξεις.

Σκέψου, για παράδειγμα, ότι δεν είναι καν ανάγκη να αναφέρεις όλους τους χαρακτήρες που βρίσκονται μέσα σε μια σκηνή. Αν είναι ένα δωμάτιο όπου τέσσερις άνθρωποι συζητάνε, δεν είναι ανάγκη εξαρχής να αναφέρεις και τους τέσσερις. Μπορείς να τους αναφέρεις έναν-έναν καθώς ξεκινάνε να μιλάνε. Και, για κάποιο αφηγηματικό χρόνο, μπορεί να φαίνεται ότι συζητάνε μόνο τρεις, ότι δεν υπάρχει άλλος στο δωμάτιο. Αλλά εσύ, ως συγγραφέας, ξέρεις ότι υπάρχει ένας ακόμα, καθισμένος παράμερα και παρακολουθώντας. Αυτόν τον έναν μπορείς να τον αναφέρεις ξαφνικά στο τέλος της σκηνής, ή προς το τέλος. Και ίσως αυτός να είναι ένας χαρακτήρας-έκπληξη: κάποιος, πχ, που μπορεί να νομίζαμε χαμένο ώς τώρα αλλά τελικά αποκαλύπτεται ότι είναι εκεί.

Αυτό δεν γίνεται μόνο με χαρακτήρες αλλά και με αντικείμενα στον χώρο τα οποία έχουν κάποια ιδιαίτερη σημασία. Για παράδειγμα, γράφεις για κάποιους ανθρώπους που μιλάνε μέσα σ’ένα δωμάτιο, και είναι και λιγάκι μυστηριώδεις μέσα στην αφήγηση. Όταν ο διάλογος τελειώσει, κι αυτοί αρχίσουν να φεύγουν από το δωμάτιο, μας περιγράφεις ότι στον τοίχο είναι κρεμασμένη μια ταπετσαρία με το σύμβολο μιας συγκεκριμένης οργάνωσης ή θρησκείας – οπότε, από αυτό, γίνονται κατανοητά κάποια αμφίβολα πράγματα που είχαν ειπωθεί πιο πριν, στον διάλογο.

Η ποσότητα της περιγραφής, αλλά και ο τρόπος που η περιγραφή παρουσιάζεται, παίζουν μεγάλο ρόλο μέσα στην αφήγηση. Αλλάζουν την αισθητική της. Αλλάζουν ακόμα και το ίδιο το ενδιαφέρον της.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---