ΣΚΕΨΕΙΣ

1/5/2009

Κόμματα

...και άλλα θηρία.

Στον Θίασο των Θαυμαστών Θηρίων αποφάσισα να πειραματιστώ και να μη χρησιμοποιήσω κόμματα σχεδόν καθόλου.

Γιατί να το κάνω αυτό; Επειδή, όσο περισσότερο ασχολείσαι με τον γραπτό λόγο, αρχίζεις να αναρωτιέσαι για διάφορα πράγματα που αφορούν το κείμενο και το ρυθμό που κυλάει. Τα περισσότερα σημεία στίξης που βάζουμε έχουν –ή, τουλάχιστον, πρέπει να έχουν– κάποιο ιδιαίτερο νόημα επάνω στο κείμενο. Είναι, κατά μία έννοια, τα ειδικά εφέ του κειμένου.

Με το κόμμα δε συμβαίνει αυτό. Το κόμμα δεν δείχνει κάποια ιδιαίτερη παύση, ούτε τις περισσότερες φορές προσδίδει κάτι στο νόημα. Και αυτά που μας λένε στο Σχολείο για το κόμμα είναι όλα, φυσικά, βλακείες. Δεν βάζεις κόμμα εκεί όπου παίρνεις αναπνοές (αν είναι δυνατόν!), ούτε βάζεις κόμμα πάντα πριν από το «πού» και το «αλλά». Επίσης, το κόμμα μπορεί να μπει πριν από το «και», παρότι μας έχουν πει ότι αυτό απαγορεύεται.

Η χρήση του κόμματος, όπως φαίνεται αν ψάξει κανείς λίγο το θέμα, είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενική. Μπορείς να βάλεις ένα κόμμα αλλά μπορείς και να μην το βάλεις. Είτε το βάλεις είτε δεν το βάλεις, το μάτι του αναγνώστη, κατά πάσα πιθανότητα, θα το προσπεράσει, αγνοώντας το.

Το ίδιο δεν συμβαίνει, για παράδειγμα, με την άνω τελεία, ή με την τελεία, ή με την παύλα, ή με την άνω-κάτω τελεία. Αυτά τα σημεία στίξης δημιουργούν, όντως, κάποιο «ειδικό εφέ» στον γραπτό λόγο και, ιδιαίτερα, στη λογοτεχνία. Το κόμμα απλά υπάρχει για να... υπάρχει. Συνήθως.

Σε κάποιες άλλες γλώσσες, όπως, για παράδειγμα, στην Αγγλική, το κόμμα αποτελεί πολύ βασικότερο μέρος του γραπτού λόγου απ'ό,τι στην Ελληνική. Εκεί, το νόημα μιας πρότασης μπορεί να αλλάξει αν βάλεις κόμμα ή μη. Στα Ελληνικά αυτό σπάνια συμβαίνει. Κι αν ο λόγος σου είναι καλογραμμένος, δεν συμβαίνει σχεδόν ποτέ. (Πειραματιστείτε: βγάλτε όλα τα κόμματα από αυτό το άρθρο μου και διαβάστε το· είμαι βέβαιος ότι δε θα έχετε μεγάλη δυσκολία στην κατανόησή του.) Η Ελληνική γλώσσα είναι πολύ συγκεκριμένη και ακριβής.

Και η λογοτεχνία είναι η τέχνη του λόγου. Δεν πρέπει, λοιπόν, να χρησιμοποιείς ό,τι έχει πραγματικά νόημα; Ο ζωγράφος δεν πετάει χρώματα στον πίνακά του επειδή «πρέπει»: γιατί να το κάνει ο λογοτέχνης;

Η παύση που επιφέρει το κόμμα στον λόγο είναι τόσο μικρή ώστε να είναι αμελητέα. Όταν διαβάζεις, σπάνια το παρατηρείς. Και, όταν ο λόγος σου είναι τόσο μπλεγμένος ώστε τα κόμματα να χρειάζονται οπωσδήποτε, τότε καλύτερα να αρχίσεις να σκέφτεσαι τη χρήση της παύλας, γιατί αλλιώς δεν πρόκειται αυτό που γράφεις να γίνει εύκολα κατανοητό.

Η μόνη πραγματική χρήση του κόμματος, όσον αφορά στην κατανόηση του κειμένου, είναι όταν έχεις δύο μεγάλες περιόδους που η μία μπλέκεται παρενθετικά μέσα στην άλλη. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, στην ελληνική γλώσσα τουλάχιστον, όταν ο λόγος σου είναι καλοδομημένος το κόμμα δεν είναι απαραίτητο. Ακόμα και η χρήση πριν από συνδέσμους όπως «αλλά», «καθώς», «μα», «όμως», «για να», «αφού» είναι περιττή. Αφού υπάρχει σύνδεσμος, εννοείται πως γίνεται παύση ούτως ή άλλως. Είτε βάλεις το κόμμα είτε όχι, ένα και το αυτό είναι.

Οι αρχαίοι Έλληνες δε χρησιμοποιούσαν κόμματα, επειδή η γλώσσα τους ήταν πολύ συγκεκριμένη (όχι συγκεχυμένη, όπως πχ τα Αγγλικά), και το ήξεραν. Οι Βυζαντινοί έβαλαν τα κόμματα επειδή δεν ήξεραν καλά Ελληνικά και ήθελαν να βοηθηθούν. «Κόμμα», τότε, σήμαινε μια μικρότερη περίοδος λόγου (βλ. Wikipedia)· γι'αυτό κιόλας τα κόμματα είθισται να είναι δύο. Βάζεις κάτι ανάμεσα σε κόμματα· και, όταν το κόμμα είναι ένα, αυτό (συνήθως) συμβαίνει επειδή το ένα από τα δύο κόμματα υπερκαλύπτεται από ένα άλλο, ισχυρότερο σημείο στίξης, όπως η τελεία ή η άνω τελεία.

Σε τελική ανάλυση, ο τρόπος που χρησιμοποιούμε τα κόμματα σήμερα –όπως επίσης και ο τρόπος που χρησιμοποιώ τώρα τα κόμματα σε αυτό το άρθρο– είναι καθαρά υποκειμενικός και επειδή «έτσι μας αρέσει». Πρακτική αξία δεν έχει. Και προκαλώ όποιον θέλει να καθίσει και να ψάξει πόση διαφορά παίζει το να έχεις βάλει ένα κόμμα ή όχι. –Στον αναγνώστη, σχεδόν πάντα, καμία.

Επομένως. Αποφάσισα να δοκιμάσω ένα καινούργιο, «ακόμματο» ύφος. Εξάλλου, πάντοτε έβρισκα την άνω τελεία πολύ πιο σοβαρό, χρήσιμο, και ουσιώδες σημείο στίξης από το κόμμα. (Κρίμα είναι που την έχουμε τόσο πολύ ξεχάσει στην Ελλάδα, και στα σχολεία δεν διδάσκεται πλέον· είναι ένα ακόμα από τα πολλά αίσχη αυτής της χώρας.) Κόμματα έχω χρησιμοποιήσει ελάχιστα στον Θίασο των Θαυμαστών Θηρίων, μόνο εκεί όπου πίστευα ότι αλλιώς αλλοιωνόταν το νόημα, εκεί όπου ήθελα να γίνει μια μικρή παύση (μέσα στα πλαίσια της σωστής γραμματικής πάντα, όχι αυθαίρετα), στην κλιτική προσφώνηση, και σε ρήματα διαλόγου. Πραγματικά πιστεύω ότι ο αναγνώστης θα βρει εύκολα τον δικό του ρυθμό μέσα στο κείμενο χωρίς κανένα πρόβλημα.

---